Grodziskie letniaki

Willa w Grodzisku
Rysunek z 1880 r . ze szkicownika Stanisława Marka Pola

Willa w Grodzisku
Rysunek z 1880 r. ze szkicownika Stanisława Marka Pola

Pod koniec XIX w. Grodzisk pozbawiony ukazem carskim praw miejskich i po parcelacji majątku hr. Skarbka (1881 r.) zaczął rozwijać się jako ośrodek uzdrowiskowy i letniskowy. Na gruntach folwarku Jordanowice zaczęto budować domy letniskowe. Przyczyniło się do tego również uruchomienie w 1884 r. zakładu wodoleczniczego oraz łatwy dostęp koleją z Warszawy. W 1890 r. w Grodzisku było już 18 domów zbudowanych specjalnie dla kuracjuszy. Skupiały się one w okolicach sanatorium, wzdłuż dwóch ulic, tzw. Małych (Pierwszych) i Wielkich (Drugich) Letniaków (obecne ulice Kilińskiego i Kościuszki).
Do dzisiaj potocznie nazywa się tę część miasta "Letniakami". Znajdują się tu między innymi Willa "Niespodzianka", czy budynki byłego Zakładu Hydropatycznego.

Willa przy ul. Kilińskiego 7 (stan w 2014 r.)

H. Łuczkiewicz pisał o walorach letniskowych miasta w artykule zamieszczonym w czasopiśmie Kłosy w 1886 r.: "Grodzisk posiada w samej rzeczy wiele warunków, wymaganych od miejscowości, na letnie mieszkania przeznaczonych. Zalecają go przede wszystkiem: mała odległość od Warszawy, którą przebywa się w 45 minut; położenie przy torze dwóch kolei (Wiedeńskiej i Bydgowskiej), których pociągi 6 razy dziennie w obu kierunkach miejscową stacyą przebywają; sąsiedztwo miasteczka, w którem wszystkie potrzeby domowe i gospodarskie z łatwością zaspokojone być mogą; obszerny, nawet bardzo piękny park, staremi drzewami zapełniony, z wygodnemi chodnikami i ławkami, bezpośrednio do letnich pomieszkali przylegający. Kolonia, dla letnich mieszkańców przeznaczona, rozsiadła się na pustej niedawno jeszcze przestrzeni pomiędzy parkiem a miasteczkiem, z których od ostatniego jest przecież tyle oddaloną, że sąsiedztwo to z nierozłącznemi małomiasteczkowemi zapachami, krzykami, targami i t. p. nie daje się uczuwać gościom. Składa się na tę kolonią kanaście przyzwoitych dworków, w dwóch szeregach pobudowanych, pomiędzy któremi prowadzi szeroka ulica. Do każdego dworku przylega obszerny ogród, drzewami (wprawdzie jeszcze młodemi) zasadzony, z altankami, drożynkami, które dosyć często łączą się z obok leżącym ogrodem a tyły wszystkich jednego szeregu opierają się o park, tak, że wszyscy goście żyją niby w jednym i wielkim ogrodzie, sztachetkami porozdzielanym, i na brak powietrza i słońca uskarżać się wcale nie mogą. […] Oprócz wymienionej kolonii dla letników jeszcze w Grodzisku inne, nawet ozdobne budynki, zajmowane już-to przez samych właścicieli, jak też częściowo także dla gości wynajmowane."

Willa "Milusin" przy ul. 3 Maja (stan w 2013 r)

Dzięki uruchomieniu połączenia kolejowego i malejącym cenom biletów na "parochód" nawet średnio zamożni Warszawiacy mogli względnie tanio spędzać wraz z rodzinami urlopy i niedziele. Zakupy można było czynić w pobliskim Grodzisku, gdzie często odbywały się targi i ciągle przybywało sklepów. 

Willa przy ul. Okulickiego (wybudowana 1878 r.; stan w 2013 r.)

"Letniaki" zachowały charakter willowy również w czasach uprzemysłowienia, kiedy zbudowano tu kilka pięknych murowanych willi i domów mieszczańskich. Budowano też ciągle nowe domy na tyłach "Letniaków" (dzisiejsze ul. Bartniaka i Lutniana) w dzielnicy zwanej Parkiem. Letniaki i Park leżały w granicach dawnych Jordanowic i ta nazwa zachowała się w pamięci starszych mieszkańców miasta. Budynki z przełomu wieków zachowały się w różnym stanie. Niektóre z nich już się sypią... 

Willa "Wojtówka" przy ul. Kilińskiego 9 (stan w 2013 r.)

Chyba najlepiej zachowane w Grodzisku Mazowieckim "letniaki" znajdują się przy ul. Kilińskiego i Okulickiego. To charakterystyczne domy o konstrukcji szachulcowej, przykład obiektów, jakie budowane były na przełomie XIX i XX w. na potrzeby letników i kuracjuszy. Budynki przy ul Kilińskiego są w bardzo złym stanie technicznym, podobnie jak pobliska Willa "Niespodzianka". Wszystko wskazuje na to, że czeka je taki sam los, jak innego "letniaka" położonego przy ulicy 1 Maja vis a vis skweru przy poczcie. Ten prawdopodobnie najstarszy zabytkowy drewniany budynek w mieście (zbudowany przed 1877 r.) został rozebrany w 2010 r. 

Źródła informacji:

• Mariola Pytlak, 2007, Zarys rozwoju budownictwa mieszkaniowego w Grodzisku Mazowieckim w latach 1945–1970. Rocznik Żyrardowski, t. V s. 335-372. 
• Łuczkiewicz H., O letnich mieszkaniach, i o Grodzisku. Kłosy, Nr. 1091. - Tom XLII., s. 333-334 Warszawa, 15 (27) Maja 1886
• Kowalczyk J., 1990, Co zawdzięcza Grodzisk Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej [w:] A. Stawarz (red.) Gdy go Grodziska ruszył "parochód". Szkice z dziejów Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Agencja Wydawnicza Wistaker, Grodzisk Mazowiecki.