Grodzisk i okolice po reformie rolnej z 1864 r.

Po Powstaniu Styczniowym ukazem carskim z 2 marca 1864 r. w całym Królestwie Polskim przeprowadzono uwłaszczenie chłopów. Początkowo uwłaszczenie dotyczyło tylko wsi, jednak 9 listopada 1866 r. rozszerzono je również na obszar miast. Zgodnie z nim w Grodzisku, który stanowił wówczas własność Henryka hr. Skarbka uwłaszczono 52 „gospodarstwa" mieszczańskie obejmujące łącznie obszar 21 ha. W wyniku reformy w następnych latach prawie zupełnie znikły gospodarstwa rolne należące do mieszczan, które istniały jeszcze w latach 60. XIX w. W 1894 r. mieszczanie posiadali zaledwie 2,2 ha gruntów ornych; ziemia pod zabudowaniami, sadami i ogrodami stanowiła 90% ogólnego areału ziemi należącej do mieszczan. Następowało rozdrobnienie własności ziemi. Posiadłości nie przekraczały 0,5 ha, a średnio na jedną parcelę wypadało niecałe 0,2 ha ziemi.
Okolice Grodziska w pierwszej połowie XIX w.
na mapie Kapta Oкpecнosteй Гopoдa Вapшaвы
(Mapa okolic miasta Warszawy) z 1838 r.
W tym samym czasie nastąpiła również konfiskata dóbr kościelnych, a duchowni zaczęli otrzymywać pensje zależne od zajmowanych stanowisk. Tylko proboszczowi zostawiono 6 morgów ziemi (3,4 ha).

Poza miastem, po 1864 r. w gminie grodziskiej uwłaszczono 563 gospodarstwa chłopskie na obszarze około 3600 ha. Do chłopów należało tylko niecałe 37% ziemi, a powierzchnia 1/3 gospodarstw nie przekraczała 1,6 ha. W rękach obszarniczych pozostało 62% ziemi rolnej. W następnych latach rozparcelowano folwark Milanówek, częściowo również dobra należące do Henryka hr. Skarbka, w tym folwark w Wólce Grodziskiej i Jordanowicach, i już w 1904 r. własność chłopska objęła około 44% całego obszaru gminy. Wzosła również liczba gospodarstw chłopskich (w latach 1864-1904 z 563 do 705), ale zmniejszała się ich średnia powierzchnia (z 6,3 do 6,0 ha). Zmniejszał się też odsetek gospodarstw największych, wzrastała natomiast liczba gospodarstw małorolnych i średniorolnych. Zmalała za to liczba gospodarstw karłowatych (mających mniej niż 3 morgi, tj. do 1,6 ha) - ze 175 do 129.
Według danych urzędowych struktura gospodarstw chłopskich w gminie Grodzisk w 1904 r. przedstawiała się następująco:
• gospodarstwa karłowate do 4 mórg ziemi (2,2 ha) - stanowiły 25% ogółu gospodarstw chłopskich
• gospodarstwa małorolne 2,2- 5,5 ha - ponad 32%.
• gospodarstwa średniorolne - 38%,
• duże gospodarstwa - 5% ogółu gospodarstw chłopskich (zajmowały 18% ziemi chłopskiej).

Okolice Grodziska do końca XIX wieku zachowały charakter rolniczy. W gminie Grodzisk w 1894 r. grunty orne zajmowały ponad 70% (w samym Grodzisku tylko 10%). Łąki obejmowały aż - 13,5% powierzchni, pastwiska - 4%, lasy zaledwie 4,8%, nieużytków natomiast - 4%.
Odsetek gruntów rolnych w gospodarstwach chłopskich stanowił 64%, na ziemiach dworskich zaś - 75%. Chłopi zatem byli właścicielami tylko 35% ziemi ornej, a dwory posiadały 64,5% gruntów ornych. Bardzo dużą część ziemi chłopskiej zajmowały łąki - aż 25,5% i do nich należało blisko 73% powierzchni łąk. Lasy w gminie były wyłącznie własnością dworską.

W tym okresie ziemie rolne zaczęli kupować również mieszkańcy miast: mniej zamożni i emeryci - pod budowę willi lub domku, szczególnie w okolicach jordanowickiego sanatorium, a bogatsi nabywali całe folwarki, np. majątek Chlewnia został kupiony przez J. Wieniawskiego. Ksiądz Bojanek pisał w 1917 r.: "Szlachty jest coś, ale nie takiej co z dziada pradziada mieszka na miejscu. Majątki podrobniały, a nowonabywcy w miarę zysków sprzedają warsztaty pracy, od 3 do 5 lat najdłużej władają majątkiem, jedyny wyjątek stanowi Chlewnia, która w drugiem pokoleniu pozostaje w jednej rodzinie."

Źródło:
  • Bojanek M., 1917, Kościół i parafia w Grodzisku, Warszawa.
  • Łukaszewicz J., 1989, Grodzisk Mazowiecki i jego okolice w końcu XIX w. (1865-1904). [w:] Józef Kazimierski (red.), Dzieje Grodziska Mazowieckiego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa

Powiązane posty: Pałac Wieniawskich w Chlebni, Dworek w Garbowie (Kłudzienko), Od letniska do osady fabrycznej (Grodzisk Mazowiecki na przełomie XIX i XX w.), Letniaki

Dworek w Garbowie (Kłudzienko)

Niedaleko wsi Tłuste, na północ od autostrady A2 w przysiółku Garbów (sołectwo Kłudzienko) stoi opuszczony i zdewastowany parterowy dwór z użytkowym mansardowym poddaszem, ustawiony frontem do północy. Od wschodu i północy znajdują się ganki podparte kolumnami. Dworek otacza zdziczały park, w którym można odnaleźć zarośnięty i wysuszony staw. Na mapie topograficznej WIG z lat 30. XX w. dworek z otoczeniem nazwany jest folwarkiem Kłudzienko.
W księgach hipotecznych z początku XX w. można znaleźć informację, że właścicielem majątku Kolonia Garbów był Jan Chmieliński. Prawdopodobnie w marcu 1912 r. nabył on dobra od Henryka Garbowskiego, syna Józefa oraz od jego wspólników Władysława i Kazimiery Skowrońskich. Po śmierci Jana (2.11.1918 r.) majątek przypadł w spadku jego synowi Stanisławowi, który wykupił części przypadające siostrom i wdowie. Henryk Skowroński i jego żona Henryką byli zamiłowanymi kolekcjonerami-etnografami, jednak szybko popadli w długi. 
Dworek w Garbowie (folwark Kłudzienko) na mapie topograficznej
WIG 1:25000 (P40-S31-E Grodzisk)
Regulując zobowiązania wobec Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w latach 20. sprzedali 23 morgi ziemi (kolonia Lipy) Franciszowik Burakowski, a w 1926 r. reszta trafiła w ręce Bolesława Sobolewskiego. Pan Bolesław wraz z żoną prowadził w Warszawie dwie jadłodajnie (w Alejach Jerozolimskich 25 i w okolicach pl. Zbawiciela) zaopatrywane w produkty z Garbowa. Majątek przetrwał wojnę, jednak tuż po niej 16.12.1948 r. Minister Rolnictwa, na podstawie dekretu z 1944 r. o reformie rolnej przejął majątek Kolonia Garbów na własność Skarbu Państwa. Według spisu majątek liczył wówczas 54 ha 542 m2, w tym 50 ha 2162 m2 użytków , jednak pomiar ten został „naciągnięty”, gdyż według pomiarów gruntu dokonanych 21.04.1948 r. jego powierzchnia wynosiła 46,9348 ha, czyli majątek nie kwalifikował się do „upaństwowienia”. Według tego spisu znajdowały się tu ogrody warzywne, sady, szkółka drzew owocowych, grunty orne i pastwiska, a ponadto budynki gospodarcze, park, stawy, rzeka i tor kolejki cukrowni.

W 1989 r. spadkobierczyni Garbowa pani Maria Ciszewska (z domu Sobolewska) rozpoczęła starania o zwrot resztek nieruchomości. Wieloletnie procesy doprowadziły do odzyskania dworku, jednak opuszczony, rozgrabiony i spalony budynek nie nadaje się już do użytku.

Źródło:

  • M.Cabanowski, 1998, Domy i ludzie. Primum, Grodzisk Mazowiecki




Powiązane posty: Grodzisk i okolice po reformie rolnej z 1864 r.

Kolejka "buraczana" (wąskotorówka cukrowni "Józefów")

Schemat linii wąskotorowych cukrowni "Józefów"
oraz długość poszczególnych odcinków [km]
W latach 1865-66 na terenie dóbr Płochocin powiatu Błońskiego wybudowano cukrownię „Józefów". Była to pierwsza cukrownia dyfuzyjna w Królestwie Kongresowym. W 1874 r. wybudowano 7-kilometrową bocznicę prowadzącą do stacji Pruszków, dzięki której cukrownia uzyskała połączenie z linią Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, a w 1902 r. zakład uzyskał dodatkowe połączenie z nowo wybudowaną linią Kolei Kaliskiej, przechodzącą w pobliżu. Dzięki tak korzystnemu położeniu zakład mógł ekspediować produkty do Rosji, stając się największą i najnowocześniejszą cukrownią na ziemiach zaboru rosyjskiego.

Dostawę buraków i wysłodków zapewniały pobliskie folwarki, a żeby usprawnić ten etap produkcji w 1925 r. rozpoczęto budowę kolei wąskotorowej. Linia o prześwicie 600 mm została ułożona wzdłuż dróg powiatowych i prowadziła przez Rokitno, Czubin, Żuków, Garbów, Kłudno, Chlewnię do Kraśniczej Woli.
Cukrownia "Józefów"
- zdjęcie z Kalendarza Cukrowniczego z 1938 r.
Z terenu cukrowni odchodziły również linie prowadzące do folwarków Płochocin - gdzie zlokalizowano doły wysłodkowe, Krosna - stanowiącego własność Przeworskich (właścicieli cukrowni) i Biskupice.
Ziemianie grodziscy dostarczający buraki do cukrowni założyli Stowarzyszenie plantatorów buraka cukrowego cukrowni „Józefów- i Michałów", które siedzibę miało w Grodzisku przy ulicy Kościuszki 11.
W czasie II wojny światowej linię wąskotorową przedłużono do cegielni „Leonów" znajdującej się w pobliżu Brwinowa. Okupanci planowali również dalszą rozbudowę tej odnogi aż do Tarczyna. Liną tą miałyby być transportowane buraki i wysłodki z plantacji przejętych po zlikwidowanej cukrowni „Czersk" w Jasieńcu.

Maksymalna długość linii wynosiła prawie 30 km, w tym ok 20 km linii wąskotorowej prowadzącej do majątków w okolicach Grodziska. Tory wiodły przez 2 mosty żelbetowe wspólne z drogą powiatową. We wsiach Rokitno, Czubin, Żuków oraz Kłudno zbudowano mijanki, a w Chlewni powstał punkt składowy z wagą. Z Chlewni odgałęziały się dwa łączniki prowadzące do majątków Zabłotnia oraz Kraśnicza Wola.
Linię obsługiwały 3 parowozy wąskotorowe, a od 1932 r. 3-5 lokomotyw spalinowych oraz kilkadziesiąt węglarek o ładowności 3 tony. Dla celów inspekcyjnych eksploatowano drezynę spalinową i drezynę ręczną. Na bocznicach folwarków wagoniki ciągnięte były przez konie.
Podczas świąt kościelnych kolejką wożono również ludzi oraz zakładową orkiestrę do kościoła w Rokitnie. Organizowano również wycieczki dla pracowników cukrowni, na przykład kolejką do Żukowa, a dalej - już pieszo do Milanówka. 

Przebieg linii kolejki wąskotorowej naniesiony na fragment
mapy topograficznej WIG 1:100000 (Arkusz Żyrardów) z lat 30. XX w.
W dniu 11.01.1947 r. w cukrowni wybuchł pożar, co spowodowało jej zamknięcie i likwidację. Na bazie infrastruktury byłej cukrowni powstały Zakłady Produkcji Gliceryny, później w 1951 r. drożdżownia, a następnie Zakłady Spirytusowe. Po likwidacji cukrowni rozebrano też tory. Szyny przekazano do cukrowni „Michałów”. Dzisiaj nie ma już śladów "buraczanej" wąskotorówki.

Literatura:

  • Pokropióski B., 1995, Historia kolejek wąskotorowych Mazowsza [w:] Inżynierowie Polscy w XIX i XX wieku. T. 4. Polskie Towarzystwo Historii Techniki (PTHT). 
  • Kucharski M., Tucholski Z., 1999, Cukrownia „Józefów” w Płochocionie. Stalowe Szlaki 2/99.