Grodzisko w Chlebni ("Szwedzkie Góry")

Grodzisko w Chlebni w latach 70. XX w.
(zdjęcie ze zbiorów MSHM w Pruszkowie
Ślady osadnictwa w okolicach Grodziska Mazowieckiego są datowane na czasy starożytne, jednak najbardziej znanym i widocznym do dziś świadectwem bytności ludzi w średniowieczu jest grodzisko w Chlebni. Jest ono położone na prawym brzegu rzeki Mrowy, w odległości ok. 1,7 km na północny zachód od stacji kolejowej w Grodzisku. Ślad dawnego koryta Mrowy świadczy o tym, że pierwotnie opływała ona grodzisko od strony wschodniej. 

Badania archeologiczne grodziska były prowadzone w latach 50., 60. i 70. XX w. W ich wyniku stwierdzono występowanie na jego terenie czterech faz osadniczych. W IX-X w. istniała tu osada otwarta. Na podgrodziu odkryto jamy osady ludności kultury łużyckiej. 
Plan grodziska w Chlebni
(za pracą Dzieje Grodziska Mazowieckiego)
W X-XI w. istniało już tu grodzisko. Z drugiej fazy jego funkcjonowania (II połowa XI - połowa XII w.) pochodzą pozostałości dwóch ziemianek znalezione na podgrodziu oraz nikła warstwa kulturowa miąższości około 20 cm, z drobnymi ułamkami ceramiki. W XI-XII w. gród otaczała potrójna linia umocnień. Był on ogrodzony pojedynczym wałem o konstrukcji przekładkowej, zwieńczonym prawdopodobnie drewnianą palisadą. Od strony wewnętrznej, mniej więcej w połowie swej wysokości wał miał ziemną ławę wzmacniającą konstrukcję oraz ułatwiającą obronę. Od strony zewnętrznej wału znajdowała się mała skarpa, zabezpieczona palisadą. Całość opasywała fosa, w której dno wbito skośnie słupy palisady połączone i wzmocnione u podstawy poziomymi belkami. Na majdanie grodu znajdowały się półziemianki oraz jamy, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym. 
Grodzisko w Chlewni (źródło: Google Maps)
Za ostatnią fazę osadniczą przyjmuje się powstanie gródka wewnętrznego (XIII w.). Był to wówczas obiekt dwuczłonowy, z gródkiem wewnętrznym o średnicy 10 m, otoczonym wałem o szerokości 8-9 m i wysokości 2,30 m oraz z umocnionym podgrodziem. Gród był jedynym ośrodkiem obronnym w okolicy. Dalej znajdowały się grody w Grójcu, Starej Rawie i Czersku. Rozbudowa umocnień grodu wiązała się ze zmianami społeczno-ekonomicznymi oraz, być może, z potrzebami strategicznymi. Obiekt ten był prawdopodobnie obronną siedzibą rycerską. Gródek i podgrodzie zniszczył pożar. Nie wiadomo jaka była jego przyczyna. 

Ceramika z grodziska w Chlebni
(za pracą Dzieje Grodziska Mazowieckiego)
Współczesny Grodzisk Mazowiecki wywodzi się wiec ze średniowiecznego grodu w Chlebni. S. Rospond uważa, że nazwa miasta została utworzona „od dawnego umocnienia obronnego". Jeszcze w 1502 r. osadę nazywano Grodziszcze, a od 1603 roku - Grodziskiem. W 1522 roku Zygmunt I na prośbę Hieronima Okonia i jego brata Wojciecha, kanoników płockich będących właścicielami wsi Grodzisko (Grodzisk), nadaje osadzie prawa miejskie ustanawiając targ tygodniowy oraz dwa jarmarki w roku.

Ślady grodziska zwanego "Szwedzkimi Górami" zachowały się do współczesności.

Źródło:

  • Łoźny L., 1989, Grodzisk Mazowiecki i jego okolice w okresie średniowiecza [w:] Kazimierski J. (red.), Dzieje Grodziska Mazowieckiego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa

Kościół p.w. św. Anny w Grodzisku Mazowieckim

Początków kościoła parafialnego w Grodzisku trzeba szukać u zarania miejscowości. Parafia prawdopodobnie była erygowana w końcu XII lub na początku XIII w., a pierwsze wzmianki pochodzą z 1355 r. Jak pisze M. Bojanek w książce "Kościół i parafia w Grodzisku": "Wieś dziedziczną rodu Grodziskich J. Mość P. Tomasz przez ufundowanie kościoła drewnianego podnosi do godności parafii sub anno 1355 (ex renovatione erectionis Rescripti). I pisze się odtąd haeres in utroque Grodzisko". Drewniany kościół były fundowany przez ród Grodziskich ok. 1355. Spłonął on w 1460 r. W 1521 r. kosztem Krzysztofa Okunia został wybudowany kościół, a fundator parafię „dobrze dochodami opatrzył i nabożeństwo ku czci Najśw. M. Panny zaprowadził” (Bojanek, 1917). Kościół przetrwał dwie dekady i został spalony w 1540 r. I znów cytując M. Bojanka: "[...] stało się to wypadkowo, pożar powstał w mieście, a ogień strawił prócz kościoła budynki gospodarcze, browar, mieszkanie proboszcza i dwóch wikaryuszów i szkołę […], później około 11. lat Grodziska parafa proboszcza nie miała, parafię obsługiwały: Wiskitki, Błonie, Żuków, Ojrzanów".
Obecny kościół pochodzi z końca XVII i początku XVIII w. W 1687 r. dzięki finansowemu wsparciu kasztelana rawskiego Wojciecha Mokronoskiego wzniesiono prezbiterium, z zakrystią od północy, oraz kaplicą od południa obecnego kościoła. "Tak wybudowany kościół miał absydę i zakrystyę od północy; dwie kaplice stanowiły dwa ramiona krzyża, brakowało przedłużenia głównej nawy." (Bojanek, 1917). W latach 1699-1714 staraniem Franciszka Rogowskiego proboszcza grodziskiego została dobudowana nawa. Pracami kierował Jan Poznański - majster murarski z Warszawy. W XVIII w. do kościoła dobudowano kaplicę północną. Prace te sfinansował wojski sochaczewski Aleksander Miklaszewski oraz jego córka Izabella Izdbieńskia - stolnikowa sochaczewska.
Około 1775 r. kościół był restaurowany staraniem Jędrzeja Mokronoskiego wojewody mazowieckiego. Po zakończeniu prac świątynia była konsekrowana w 1808 r. W latach 1884-89 dobudowano nawy boczne według projektu architekta Bronisława Zochowskiego. W kolejnych latach wystawiono wieżę od północnego-zachodu i zakrystie od południa. Prace zakończono w 1898 r.

O mały włos kościół nie doczekałby naszych czasów. Jak pisze Bojanek "W 1913 r. uchwałą parafialną postanowiono wznieść nową świątynię, za radą projektodawcy Jarosława Wojciechowskiego, stary kościół miał być rozebrany, a na jego miejscu proponowano wznieść nową Świątynie Bożą, lecz wojna pokrzyżowała wszystko, odwlekając może na długie lata urzeczywistnienie tego projektu." Całe szczęście projekt nie został zrealizowany.

W XX w. kościół był kilkakrotnie odnawiany, m.in. w latach 1912-13 oraz w 1966 r. Obecnie również przechodzi remont.

Kościół p.w. św. Anny, to świątynia murowana z cegły, podpiwniczona i otynkowana, przykryta dwuspadowym dachem. Fasada budynku jest ujęta parami uproszczonych pilastrów, z dużym oknem na osi i zwieńczona trójkątnym szczytem z okulusem. Naroża kaplic są ścięte. Drzwi do starej XVII-wiecznej zakrystii, w oryginale były drewniane, obite blachą żelazną, wzmocnioną skośną kratownicą z rozetkami w polach.
Nawa główna wspiera się na trzech przęsłach. Z boku znajdują się kaplice tworzące ramiona transeptu. Węższe, dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte jest półkoliście. Nowe nawy boczne są otwarte do nawy głównej dwiema parami arkad. Ściany nawy i prezbiterium są rozczłonkowane parami pilastrów toskańskich dźwigających gzyms. W górnych partiach ścian prezbiterium umieszczono ślepą balustradę tralkową. Sklepienie w postaci szerokich łuków wsparte jest na słupach. W prezbiterium sklepienie typu kolebkowo-krzyżowego i konchowego, a we wschodnim przęśle nawy kolebkowe z lunetami. W zakrystii północnej wykonano sklepienie kolebkowo-krzyżowe, a w nawach bocznych sklepienia odcinkowe. Kaplice są otwarte do nawy wysokimi, półkoliście zamkniętymi arkadami, o ścianach ożywionych parami pilastrów toskańskich. W kaplicy północnej wykonano sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach, w południowej zaś znajduje się strop z fasetą ze śladami zniekształconego sklepienia z lunetami. Chór muzyczny wsparty jest na czterech kolumnach toskańskich. Zewnątrz ściany nawy są rozczłonkowane parami pilastrów toskańskich.
Wyposażeniu kościoła poświęcę oddzielny post.


Źródła informacji:

  • Cabanowski M. 1996, Opowieści o Kościołach dawnego dekanatu Grodziskiego, Grodzisk Mazowiecki 
  • Dzieje Grodziska Mazowieckiego pod red. Józefa Kazimierskiego, Warszawa, 1989
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom X - województwo warszawskie; zeszyt 4 - powiat grodzisko-mazowiecki. Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1967.
  • M. Bojanek, Kościół i parafia w Grodzisku, Warszawa 1917.


Stefan Deptuszewski

Niedawno w Willi Radogoszcz odbyła się wystawa fotografii Stefana Deptuszewskiego – jednego z najwybitniejszych fotografików polskich. To świetna okazja, żeby wspomnieć tego wielkiego Grodziszczanina. Posłużę się w tym celu artykułem Andrzeja Stawarza „Stefan Deptuszewski (1912-1998). Szkic biograficzny” zamieszczonego w Roczniku Mazowieckim nr 11 z 1999 r.

Stefan Deptuszewski. Fotografia ze strony Willi Radogoszcz
Stefan Deptuszewski urodził się 2 IX 1912 r. w Jordanowicach, był synem Józefa i Emilii z Kucharskich. Jego rodzice mieszkali w domu przy ul. Lipowej 1 (nieopodal Dworku Skarbków), należącym do Romana i Franciszki Heise. Po śmierci ojca, matka wraz z dziećmi zamieszkała u pani Szemplińskiej przy ul. Skarbka 2. Deptuszewski ukończył w Grodzisku Mazowieckim 6 klas szkoły powszechnej, niedługo potem zdobył też kwalifikacje zawodowe w zawodzie ślusarza-kowala. 

Już w dzieciństwie Deptuszewski zafascynował się fotografią. Pomagał w obróbce zdjęć Antoniemu Herfurthowi (kuzynowi Romana Heise) w jego grodziskim laboratorium. W 1934 r., dzięki pomocy Michała Frydrycha, mieszkańca Grodziska Mazowieckiego, pracującego w zakładzie fotograficznym w stolicy (przy Krakowskim Przedmieściu), Deptuszewski samodzielnie wykonał swoje pierwsze negatywy, następnie powiększenia. Niestety z tego okresu nie zachowała się żadna fotografia.

W kwietniu 1934 r. Deptuszewski podjął stałą pracę w warsztatach Parku I Pułku Lotniczego na Okęciu w Warszawie, początkowo jako monter, później doszedł do stanowiska brygadzisty. Po wybuchu wojny pułk ewakuowano najpierw w okolice Mińska Mazowieckiego, a następnie do miejscowości Podhorce, gdzie po wkroczeniu Armii Czerwonej rozformowano jednostkę. Deptuszewskiemu udało się wrócić do Grodziska Mazowieckiego, gdzie zatrudnił się w warsztacie mechanicznym Dłużyńskich. W tym okresie zajął się fotografią, co w ówczesnych warunkach było niebezpieczne bez posiadania zezwolenia władz niemieckich.

Po wojnie, w 1945 r. Grodzisk Mazowiecki stał się jednym z głównych ośrodków odradzającej się polskiej fotografiki. W ramach Stowarzyszenia Miłośników Sztuki (SMS), istniała sekcja fotograficzna, którą w latach 1945-1948 prowadził S. Deptuszewski. W 1948 r. w Grodzisku Mazowieckim powołano Oddział Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (PTF), którego Prezesem wybrano Deptuszewskiego. Towarzystwo działało do 1952 r.
W latach powojennych Deptuszewski wykonywał wiele zdjęć na potrzeby Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (np. fotografował ekshumacje), Wydziału Odbudowy Urzędu Wojewódzkiego Warszawskiego, Ministerstwa Kultury i Sztuki, i innych, czego efektem były prace zaprezentowane na pierwszej autorskiej wystawie "Warszawa w ruinach" Zdobycie stałej pracy w zawodzie fotografa po wojnie nie było łatwe. Deptuszewskiemu udało się to dopiero w październiku 1947 r., gdy przyjęty został na etat laboranta w pracowni fotograficznej Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej w Warszawie (od 1949 r. przemianowaną na Państwowy Instytut Sztuki Ministerstwa Kultury i Sztuki, a po 1953 r. na Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk). 

Deptuszewski utrwalał na fotografiach ginącą tradycyjną kulturę ludową (budownictwo, obrzędowość, rękodzielnictwo, sztuka ludowa), zabytki i piękno rodzimego krajobrazu. Zdjęcia ukazywały się w wielu czasopismach, m.in. „Polska Sztuka Ludowa" (1947-1990) i „Biuletyn Historii Sztuki" (1961-1990), a także pracach naukowych, przewodnikach, encyklopediach. W 19 tomach "Katalogu zabytków sztuki w Polsce" z lat 1964-1986 Deptuszewski umieścił cykl fotografii obiektów zabytkowych (pałace, dwory, kościoły itd.) — głównie Mazowsza, częściowo Podlasia, także Częstochowy i jej okolic. Na przełomie lat 50. i 60. zdokumentował fotograficznie Grodzisk Mazowiecki i jego otoczenie. Sporo fotografii przekazał do zbiorów grodziskiego Muzeum Regionalnego PTTK (obecnie w miejscowym ośrodku kultury). 

W latach 1957-1987 Deptuszewski często wyjeżdżał za granicę (Bułgaria, Czechosłowacja, Węgry Ukraina, Stany Zjednoczone (stypendium ufundowane przez Fundację Kościuszkowską). Często podróżował też do Jugosławii, co zaowocowało olbrzymią dokumentacją fotograficzną tego kraju. Fotografował też zmagania pianistów na Międzynarodowych Konkursach Chopinowskich w Warszawie. 

W latach 60. I 70. XX w. miało miejsce kilkadziesiąt ważnych autorskich wystaw, takich jak „Kultura ludowa na Śląsku", „Tradycje kultury ludowej w Polsce", „Warszawa 1944-1979", „Międzynarodowe Konkursy Chopinowskie", „Jugosławia", „Notatnik Jugosłowiański". Często jego prace można było obejrzeć w Grodzisku Mazowieckim. W 1973 r. został przyjęty w poczet członków Związku Polskich Artystów Fotografików (ZPAF). 

Jeszcze na emeryturze, na którą przeszedł w 1977 r. pracował jako laborant i fotograf w Muzeum Archidiecezjalnym w Warszawie. Poza fotografowaniem Deptuszewski kolekcjonował sztukę ludową i malarstwo. Uczestniczył też w życiu społecznym Grodziska Mazowieckiego, współpracując m.in. z Muzeum Regionalnym PTTK, Grodziską Spółdzielnią Mieszkaniową, Towarzystwem Przyjaciół Grodziska Mazowieckiego czy Mazowieckim Towarzystwem Kultury. Z okazji wystawy i jubileuszu 80. rocznicy urodzin Artysty wydano drukiem katalog wystawy „Stefan Deptuszewski. Biografie-retrospektywa". W uznaniu zasług dla miasta i regionu Rada Miasta nadała Stefanowi Deptuszewskiemu 29 V 1996 r. tytuł „Honorowy Obywatel Miasta Grodziska Mazowieckiego" (uchwała nr 202/96). 

Dorobek twórczy Artysty jest imponujący. Do końca 1997 r. ukazało się drukiem ponad 300 publikacji zawierających 8 tys. jego zdjęć. Swoje fotografie Deptuszewski przekazywał też wielu innym instytucjom naukowym i kulturalnym, m.in. Ministerstwu Spraw Zagranicznych, Towarzystwu Naukowemu Płockiemu, domom kultury, szkołom podstawowym, w ostatnich latach także Muzeum Niepodległości w Warszawie, natomiast za granicą — m.in. Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku. Artysta otrzymał wiele odznaczeń, odznak, medali i dyplomów honorowych, m.in. Złoty Krzyż Zasługi (1974), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1983), Krzyż Armii Krajowej (1994), Nagroda im. Oskara Kolberga — „Za zasługi dla kultury ludowej" (1994) i wiele innych. 

Stefan Deptuszewski zmarł w 1998 r. i został pochowany
na cmentarzu Parafialnym w Grodzisku Mazowieckim. 

Żródło:
 Andrzej Stawarz, 1999, Stefan Deptuszewski (1912-1998). Szkic biograficzny. Rocznik Mazowiecki 11, 157-163

Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Skułach


Skuły, to miejscowość położona w południowej części powiatu grodziskiego, w gminie Żabia Wola. We wsi znajduje się Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła. To prawdopodobnie trzeci kościół w Skułach. Parafia była erygowana w XIV w, wówczas prawdopodobnie został wybudowany pierwszy kościół. Drugi powstały w XVI w., został spalony przez Szwedów w 1656 r. W 1654 r. dobra skulskie nabyła królowa Maria Ludwika i przekazała na własność Księżom Misjonarzom od Św. Krzyża w Warszawie. Akt darowizny 23 maja 1654 r. potwierdził król Jan Kazimierz. Obecny kościół został wybudowany w 1678 r. staraniem kolatora Seweryna Skulskiego i Księży Misjonarzy, do których należała parafia w latach 1651-1865. W 1774 r. przeprowadzono gruntowny remont kościoła, wówczas dobudowano zakrystię. W 1801 r. biskup sufragan warszawski Antoni Malinowski konsekrował kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W latach 1892-1893 zbudowano drewnianą czworoboczną dzwonnicę o konstrukcji słupowej. Dzwon pochodzi z 1796 r. W roku 1927 kościół został nakryty blachą, a w latach 1939-1940 zbudowano ogrodzenie. W latach 90. XX w. prowadzono remont kościoła.

Drewniany, jednonawowy kościół ma konstrukcję zrębową. Prezbiterium jest trójbocznie z zakrystią w osi. Dwukalenicowy dach z czworoboczną wieżyczką na sygnaturkę w części frontowej zwieńczoną daszkiem dwuspadowym jest pokryty blachą. Strop wewnątrz kościoła jest płaski, wspólny dla nawy i prezbiterium.
Część wyposażenia kościoła pochodzi z XVIII w. Również zegar słoneczny z blatem marmurowym znajdujący się przed kościołem pochodzi z XVIII w. Ściany wewnątrz kościoła obite są płótnem, na którym namalowane zostały sceny ze Starego i Nowego Testamentu, naśladownictwo obrazów Dorego. Na suficie znajduje się obraz Wniebowzięcia N.M.P. pędzla Józefa Spornego z Nieszawy i Józefa Rutkowskiego. Ołtarz główny, boczne ołtarze, ambona, chrzcielnica, konfesjonały, chór zrobione są z modrzewia w stylu naśladującym barok. Kielich gładki fundacji Seweryna Skulskiego z r. 1684 został w 1786 r. odrestaurowany i pozłocony. Organy znajdujące się w kościele zostały zbudowane przez Z. Kamińskiego przed rokiem 1939 i napędzane są miechem nożnym.

Źródła informacji:
  • Serwis - Kościoły drewniane w Polsce. Skuły
  • Historia powstania parafii rzymsko-katolickiej pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Skułach (informacja na budynku).
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom X - województwo warszawskie; zeszyt 4 - powiat grodzisko-mazowiecki. Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1967.
  • Wiśniewski J.A., 1998, Kościoły drewniane Mazowsza, Oficyna Rewasz, Pruszków.

Ksiądz prałat pułkownik Mikołaj Bojanek

Ks. Mikołaj Bojanek - dziekan kapituły łowickiej,
kapelan prezydenta RP. Fotografia z 1935 r.
Ksiądz prałat pułkownik Mikołaj Bojanek to ważna postać w historii Polski i Grodziska Mazowieckiego. Ten wielki patriota, społecznik i z zamiłowania historyk zapisał się na trwałe w historii naszego miasta. W uznaniu jego zasług jedna z ulic w centrum Grodziska Mazowieckiego nosi jego imię.

Mikołaj Bojanek urodził się 1 XI 1865 r. w Latowiczu w rodzinie o dużych tradycjach patriotycznych. Nauki pobierał w Warszawie – początkowo w gimnazjum, a następnie w seminarium duchownym. Święcenia kapłańskie otrzymał 26 I 1890 r. z rąk biskupa Ruszkiewicza. Został wikarym w Kutnie, a następnie w Warszawie w parafii św. Aleksandra. Już pracując w Kutnie współpracował z niepodległościowymi organizacjami narodowymi, za co był represjonowany przez władze carskie. Za odmowę czytania z ambony manifestu carskiego w języku rosyjskim został przeniesiony na probostwo wiejskie w Kurzeszynie. W latach 1895-1904 przebywał na probostwach w Pustelniku, Babsku, Kuflewie i Cegłowie, gdzie był administratorem, a potem znów w Kuflewie. 15 IX 1904 r. został przeniesiony do Warszawy, gdzie objął obowiązki rektora Seminarium Duchownego. Następnie skierowano go na probostwo w Rawie Mazowieckiej, skąd po roku trafił na plebanię w Grodzisku, gdzie został dziekanem i kanonikiem kapituły łowickiej.


W czasie I wojny światowej dzięki jego staraniom powstał w Grodzisku pierwszy w Polsce Komitet Pomocy Ofiarom Wojny. Ksiądz Bojanek zorganizował również straż obywatelską oraz pomoc dla rannych i chorych. Organizował towarzystwa dobroczynne, towarzystwo opieki nad sierotami, był kuratorem szpitala. Na lekcjach religii uczył historii Polski. W końcu 1915 r. w okolicach Grodziska stacjonowały oddziały legionowe. Ks. Bojanek wspierał działalność powiatowego urzędu zaciągu do Wojska Polskiego. Wraz z legionistami stawiał w Grodzisku krzyż – pomnik ku czci powstańcom 1863 r. W liście z podziękowaniami urzędu zaciągu do Wojska Polskiego czytamy: „Gdy Legiony wróciły do Kraju dla przetworzenia się w kadry Armii Polskiej, społeczeństwo nie wszędzie przyjęło swojego żołnierza tak szczerze, jak uczyniłeś to Ty, Najprzewielebniejszy Księże Kanoniku, jak przyjął go Grodzisk”.

Ksiądz Bojanek przejawiał także zainteresowania naukowe. Na podstawie archiwalnych zapisków w księgach parafialnych zebrał i uporządkował historię Grodziska w monografii historycznej „Kościół i parafia w Grodzisku”. Zbierał również materiały do historii kapituły łowickiej, których nie zdążył opublikować

Prezydent RP Ignacy Mościcki 
na nartach w towarzystwie 
swojego kapelana ks. Bojanka
(1931 r.)
W 1926 r. za zgodą Stolicy Apostolskiej został zwolniony z urzędu dziekana i proboszcza w Grodzisku i w stopniu pułkownika mianowany kapelanem przybocznym prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

W dniu 1 V 1934 r. przeszedł na emeryturę wojskową. Zmarł w Warszawie dn. 27 I 1935 r., w wieku 69 lat. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim [kwatera PPRK, nr grobu 226].

Za swą działalność społeczną i niepodległościową odznaczony został wieloma odznaczeniami, m.in.: Orderem Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Pamiątkowym „Za wojnę 1918-1921”, Medalem Dziesięciolecia.


Źródła informacji i zdjęć:


Pałac Wieniawskich w Chlebni

Chlebnia położona jest na północ od Grodziska Mazowieckiego. Do 11 grudnia 1965 r. miejscowość nosiła nazwę Chlewnia.

Początków miejscowości można doszukiwać się w dawnych czasach. W XIII w. istniało tu grodzisko, którego pozostałości zwane obecnie „Szwedzkimi Górami” można podziwiać do dziś. Na podgrodziu powstała osada Chlewnia. W XVI w. istniał tu zwarty folwark ziemski, którego właściciele przypuszczalnie przyjęli nazwisko od nazwy osady – Chlewińscy. Jeden z jej przedstawicieli był również współwłaścicielem Grodziska (razem Okuniem, a później również z Całowańskim) i patronem grodziskiej parafii. Według ks. Bojanka w 1623 r. ród Chlewińskich odstąpił swój patronat nad grodziską parafią Mokronoskim. Właścicielami majątku Chlewnia stali się Mokronoscy i prawdopodobnie oni wystawili tu drewniany dwór. W 1842 r. Chlewnia przypadła w udziale Aleksandrowi Mokronoskiemu synowi Antoniego. W 1863 r. majątek został wystawiony do sprzedaży z powodu długów w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Nabywcą został Gabriel Wodziński, który odsprzedał go rodzinie Makarewiczów. Na majątek ziemski składał się wówczas "folwark i wieś zasobna Chlewnia, asystencja Dąbrówka (przy folwarku), kolonia Czarnolas i lasy przyległe. Powierzchnia dóbr wynosiła 49 mórg miary nowopolskiej 22 pręty. Był tam też dwór - siedziba właścicieli i wielki park z sadem" (wyciąg z księgi hipotecznej, za Cabanowskim, 1998)
Chlebnia (Chlewnia) na mapie topograficznej WIG 1:25000 z 1933 r.
W 1879 r. posiadłość stałą się własnością rodziny Wieniawskich za sprawą Juliana - prozaika i komediopisarza, który przebywał tu w latach 1879-1912. Majątek, który nabył Wieniawski obejmował 317 ha gruntów, w tym 49 ha stawów, oraz cegielnię i folwark Dąbrówka. Julian Wieniawski (zwany "Jordanem") mieszkał w starym dworze, a do budowy nowej rezydencji zatrudnił wybitnego architekta Władysława Marconiego (syna Henryka). Ten zaprojektował obszerną neobarokową rezydencję pałacową otoczoną parkiem krajobrazowym. Pałac powstał w 1905 r. (według niektórych źródeł w 1909 r.) i stał się miejscem spotkań przedwojennej elity władzy. Bywali tu Premier Władysław Grabski, ministrowie rządu i arystokracja (w tym hr. Branicki, właściciel Wilanowa).
W 1916 r. Wieniawski przekazał dworek w Dąbrówce wraz ze stu hektarami ziemi swojej córce z pierwszego małżeństwa (z Natalią Karpińską)  - Marii Pii, która wyszła za mąż za Franciszka Ejsmonda - znanego malarza-portrecistę.
Pałac w Chlebni pozostawał w posiadaniu Wieniawskich aż do zakończenia II wojny światowej. Po śmierci Juliana w dworze mieszkał jego syn Antoni Wieniawski, wybitny ekonomista. Po 1945 r. był użytkowany przez Spółdzielnię Wielobranżową Stowarzyszenia Producentów Rolnych. Obecnie pałac i park w Chlebni jest w rękach prywatnych.

Pałac w Chlebni jest wybudowany na wydłużonym planie, o nieregularnej bryle o kubaturze 2800 m3 i powierzchni 800 m2. Budynek jest murowany z cegły i otynkowany, częściowo piętrowy, podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem. Dach jest łamany, dwu- i czterospadowy, kryty dachówką. W połaci umieszczono neobarokowe pionowe okienka doświetlające poddasze (lukarny). Na elewacji frontowej znajduje się dwupiętrowy ryzalit dwuosiowy z jednoosiową zabudowaną sienią mieszczącą zamknięte półkoliście wejście główne do dworu. Nad nią znajduje się mały taras z żeliwną balustradą. Ryzalit jest dekorowany boniowaniem narożnym i zwieńczony trójkątnym szczytem. Wnętrza pałacu zostały zmienione po wojnie, gdy dostosowane je do potrzeb szkoły. Według opisu z kartoteki Ośrodka Dokumentacji Zabytków (za Cabanowskim, 1996) wyglądały one tak: "Wewnatrz w klatce wejściowej podłogi białe, schody drewniane z dekoracyjnie toczonymi tralkami balustrady [...] Wewnątrz części głównej w dużej sali zachowane są stropy z fasetami, w narożach sztukaterie - ornament rocaillowy i roślinny oraz rozeta o podobnej formie dekoracji, podłogi parkietowe"

Park podworski zajmuje powierzchnię ok. 7 ha. Według zapisu w księgach hipotecznych z końca XIX w. (za Cabanowskim, 1998) "ogród owocowy i spacerowy połączone były w jedną całość z laskiem olszowym [...] drzew owocowych było w sadzie 800, [...] oranżeria murowana oszklona, dwie szparagarnie, inspekta, altana z łat gontami kryta. [...] Ogród spacerowy poprzecinany był kanałami, dwie sadzawki, nawy połączone śluzami. Na kanałach 6 mostków. Bliżej sadu staw zarybiony. Przed dworkiem dziedziniec, w środku klomb zadrzewiony". W parku znajduje się zabytkowa kapliczka z 1708 r. i kilka pomników przyrody: wiąz szypułkowy o obwodzie 3,9 m i wysokości 35 m, jesion wyniosły (3,0/20 m), wiąz szypułkowy (3,9/35 m), jesion wyniosły (3,0/20 m) 

Źródła:

Willa "Radogoszcz" w Grodzisku Mazowieckim


Willa Radogoszcz został wybudowana w 1889 r. na zlecenie Zacharija Putiato, naczelnika powiatu sochaczewskiego. Została zlokalizowana w ówczesnym parku jordanowickim z przeznaczeniem na letnią rezydencję carskiego urzędnika. Według legendy opisującej jej powstanie, willa miała przypominać rezydencje wypoczynkowe jakie budowano na Krymie w rodzinnych stronach Putiato. Zdaniem niektórych historyków sztuki „Radogoszcz” stanowi jedyny w Polsce przykład tzw. willi liwadiańskiej (nazwa pochodzi od miejscowości Liwadia na Krymie). Inni przypisują jej raczej cechy willi palladiańskiej, charakterystyczne dla architektury rezydencjonalnej w XVIII i XIX w. nawiązującej do tradycji antycznych. 

Budynek często zmieniał właścicieli i nazwy. Po 1914 r. został zakupiony przez Rozalię i Pawła Helcmanów, warszawskich aptekarzy. Parterowy budynek z niskim podpiwniczeniem, posadowiony na kamieniach polnych służył swoim właścicielom w sezonie letnim jako miejsce wypoczynku, spotkań towarzyskich i przyjęć. Wnętrza domu zostały uzupełnione o bogato zdobione kaflowe piece, które pozwalały gościom i gospodarzom na przedłużenie pobytu, zamieniając rezydencję wakacyjną w dom całoroczny. Wnętrza pałacyku mieściły szereg przestronnych pokoi umieszczonych w amfiladzie, kuchnię i pomieszczenia gospodarcze usytuowane w piwnicy. Budynek posiadał także obszerny taras z kolumnami stylizowanymi na antyczne, zaopatrzony w dwutraktowe schody wiodące do okalającego willę ogrodu. W otoczeniu willi rosły krzewy ozdobne i drzewa owocowe i znajdował się sztuczny staw z wysepką na środku. Nieco dalej rozciągał się park z pięknym starodrzewem, w którym znaleźć można było relikty pierwotnej puszczy porastającej niegdyś okolice Grodziska. W późniejszych latach piwnice willi zostały pogłębione i zamienione w mieszkalną suterenę. 

W latach międzywojennych jednym z mieszkańców willi miał być miejscowy rabin. Z willi korzystał również Bronisław Saltz, burmistrz miasta. W okresie okupacji piwnice „Radogoszczy” służyły za schron wykorzystywany podczas nalotów bombowych. 

Po wojnie budynek należący do prywatnych właścicieli został przejęty przez władze miejskie i przeznaczony „pod kwaterunek”. Prawowitych gospodarzy – rodzinę Nowackich prowadzących w Grodzisku sklep z artykułami szewskimi – eksmitowano z willi do sutereny, w której zamieszkali razem z dokwaterowanymi lokatorami.

Po 1945 r. swoją siedzibę miało tu Stowarzyszenie Miłośników Sztuki powołane przez artystów osiadłych w Grodzisku i okolicach (m.in. prof. Edward Kokoszko, Armand Vetulani, Jan Skotnicki i Szczepan Brozych). Służyła również jako miejsce spotkań różnych środowisk i organizacji działających w mieście, w tym rzemieślników i kupców grodziskich. Tu powstała Szkoła Muzyczna I st. (obecnie nosząca imię kompozytora T. Bairda i mieszcząca się w Dworku Skarbka). W latach 1972-1994 w willi znajdował się punkt naprawy sprzętu AGD. W tym czasie budynek został poważnie zdewastowany. Zamurowano drzwi na tarasie, zburzono jeden z pieców, pomieszczenia podzielono ściankami działowymi, a w ścianach umieszczono liczne gniazdka elektryczne. Zmieniono także układ schodów, zlikwidowano murowane tralki, pod tarasem wykuto garaż. Zniszczeniu uległo także otoczenie willi. W miejscu założeń ogrodowych, w latach 70. powstało blokowisko, które szczelnie otoczyło zabytkowy obiekt. Staw z wyspą został zasypany, a na jego miejscu zlokalizowano sklep z artykułami ogrodniczymi oraz tzw. małą skarpę, czyli umieszczone na niewielkim wniesieniu pawilony handlowe (rozebrane w 2010 r.). 

W 1994 r. miasto odzyskało willę i przekazało ją na działalność kulturalną. W latach 1994-2010 mieściła się tu filia Ośrodka Kultury Gminy Grodzisk Maz. – Centrum Edukacyjno-Kulturalne „Radogoszcz”. W 1995 r. w willi znalazły się zbiory przeniesione z dawnego Muzeum Regionalnego PTTK, stanowiące początek stałej ekspozycji dokumentującej dzieje miasta i regionu. W latach 2010-2012 r. budynek przeszedł generalny remont i 11 listopada 2012 r. został udostępniony mieszkańcom jako Willa Radogoszcz - Galeria Etnograficzna.

Opracowano na podstawie informacji ze stroni internetowej Willi Radogoszcz - Galerii Etnograficznej (http://willaradogoszcz.eu/historia/)



Kaplica pod wezwaniem św. Krzyża w Grodzisku Mazowieckim

Kaplica we współczesnej lokalizacji
Kaplica pod wezwaniem Świętego Krzyża mieści się na Placu Zygmunta Starego tuż obok kościoła św. Anny. Została  zbudowana w 1713 r. staraniem miejscowego proboszcza Franciszka Rogowskiego jako wotum dziękczynne za ustanie epidemii cholery. 

W XVIII w. epidemie często nawiedzały okolice Grodziska; najcięższa miała miejsce w 1708 r., a tuż po niej pojawiały się nawroty w 1709 i 1711 r. W ich wyniku, oraz klęski głodu, znacznie zmalała liczba mieszkańców miasta. 

W 1776 r. kaplica była przebudowana i prawdopodobnie mniej więcej w tym okresie stałą się kaplicą przedpogrzebową. 

Ceglany barokowy budynek powstał na planie czworokąta, z dwufilarowym podcieniem od frontu. Kaplica jest otynkowana w narożach z uproszczonymi pilastrami, a czterospadowy dach w oryginale pokryto dachówką z arkadką na sygnaturkę w zwieńczeniu. Obecnie dach pokryty jest blachą.

Kaplica na początku XX w.
Kaplica była restaurowana w 1839 r., a w 1962 r.  została wpisany do rejestru zabytków. Budynek pierwotnie znajdował się na rogu obecnych ulic Sienkiewicza i Kościuszki, jednak w listopadzie 1995 r. został przeniesiony na obecne miejsce. 

Źródła informacji: 
Gminna ewidencja zabytków Miasta i Gminy Grodzisk Mazowiecki. WGS84, Warszawa (dokument elektroniczny)




Przenosiny kaplicy w 1995 r. (zdjęcia ze strony www.grodzisk.pl)


Sklep "U Żyda" (ul. Sienkiewicza 41)

Kamienica w okresie międzywojennym
W dawnych czasach u zbiegu dróg wiodących do Grodziska od wsi Radonie i Putka (dzisiejsze ulice Radońska i Montwiłła) mieścił się zajazd. Według przekazów  oferował on również miejsca noclegowe. Na przeciwko istniała już kaplica zbudowana w 1713 r. staraniem miejscowego proboszcza Franciszka Rogowskiego jako wotum dziękczynne za ustanie epidemii cholery, przeniesiona w latach 90. XX w. na plac obok kościoła św. Anny. 

Kaplica p.w. Świętego Krzyża w pierwotnej lokalizacji
Na początku XX w. grodziska gmina żydowska rozwijała się prężnie. Wzrastał poziom wykształcenia, zaczęła również tworzyć się elita intelektualna i kulturalna. Istniała drewniana synagoga, kirkut, mykwa oraz żydowska szkoła religijna i elementarna. Mnóstwo było straganów z koszernym jedzeniem, warsztatów rzemieślniczych i sklepów. Z tego czasu pochodzą okazałe kamienice, stanowiące dowód zamożności miejscowej elity.

Kamienica jesienią 1939 r.
W 1927 roku, w miejscu dawnego zajazdu u zbiegu dzisiejszych ulic Sienkiewicza, Radońskiej i Motwiłła została zbudowana kamienica. Przed II wojną światową był tu sklep z artykułami żelaznymi prowadzony przez pana Jakubowicza. Przed kamienicą wystawiony był krzyż pielęgnowany przez mieszkańców.  W latach powojennych krucyfiks z pasyjką przeniesiono w pobliże cmentarza.
Kamienica została odnowiony, a na parterze znajduje się sklep metalowo-techniczny. Starsi mieszkańcy miasta do dziś sklep ten nazywają "U Żyda".

Źródło informacji:
Kamienica w 2013 r.

Więzienie w Grodzisku


Grodziskie więzienie jest dobrze widoczne dla osób podróżujących koleją z kierunku zachodniego. Znajduje się ono przy samych torach, przy ul. 1 Maja 27. 

Początki grodziskiego więzienia sięgają końca XIX w. Grodzisk był wówczas częścią powiatu błońskiego guberni warszawskiej. W maju 1884 r. wójt gminy Grodzisk, Adam Białecki sprzedał plac o powierzchni 1 morgi z przeznaczeniem na więzienie i budynki towarzyszące. Gubernię warszawską reprezentował kamerjunker Dworu Jego Cesarskiej Mości baron Aleksander Kruzenstern. Baron Kruzensztern zakupił działkę, która mieściła się „w osadzie Grodzisk, przy drodze zwanej „traktem Tarczyńsko-Nowogieorgiewskim 1-szej kategorii" za cenę 150 rubli w srebrze. Do roku 1887 roku postawiono tu jednokondygnacyjny budynek (na planie kwadratu 12x10 m), nakryty dwuspadowym dachem, przeznaczony dla 12 więźniów. Rozbudowany areszt jest dziś jednym z budynków tworzących kompleks grodziskiego więzienia.

Do wybuchu II wojny światowej funkcjonowało tu więzienie karno-śledcze. W okresie okupacji było więzieniem hitlerowskim. Natomiast po wojnie było więzieniem śledczym podległym Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Do 1979 r., był tu areszt śledczy ze szpitalem psychiatrii sądowej, w którym badano więźniów z całego kraju, którzy popełnili morderstwa. Następnie do końca 1983 r. mieścił się tu ośrodek pracy o rygorze zasadniczym. Od 1 stycznia 1984 r. jednostka funkcjonowała jako Oddział Zewnętrzny Zakładu Karnego Warszawa Służewiec, natomiast od lipca 1985 r. do 31 grudnia 1993 r. była samodzielnym aresztem śledczym. Od 1 stycznia 1994 r. ponownie jest tu Oddział Zewnętrzny Aresztu Śledczego w Warszawie-Służewcu, który jest przeznaczony dla skazanych młodocianych i dorosłych odbywających karę po raz pierwszy w warunkach zakładu karnego typu półotwartego. Pojemność jednostki to 72 miejsca.

Warto wspomnieć, że był i jest to jedyny budynek więzienia w okolicy. Przybytku tego typu nie ma w innych znaczących ośrodkach miejskich na Mazowszu Zachodnim, tj. Mszczonowie, Błoniu, Żyrardowie, czy Pruszkowie.

Źródła:

Grodziskie kapliczki

W Grodzisku Mazowieckim i okolicach zachowało się sporo kapliczek przydrożnych z XIX i początku XX w. W tym wątku chciałbym zebrać je i krótko opisać. Niektórym z nich poświęcę więcej uwagi w innych wątkach.

Pierwsza kapliczka znajduje się przy ul. 1 Maja (róg ul. Konspiracji) w pobliżu więzienia. Jest to murowana kapliczka poświęcona Matce Boskiej, datowana na 1922 r. Jak większość kapliczek maryjnych pomalowana jest na niebiesko i biało. Legenda głosi, że w miejscu, gdzie dziś stoi kapliczka, przy drodze do Błonia rósł dąb. Na dębie znajdował się świątek lub obrazek z podobizną Matki Boskiej, przed którym modlili się ludzie zmierzający do pracy w grodziskich zakładach przemysłowych, czy na grodziski targ. Pewnego dnia uderzył piorun, który powalił wiekowe drzewo, ale figurka ocalała, co poczytano jako znak od Boga. W tym miejscu postanowiono wybudować kapliczkę. Miasto rozrosło się od tamtego czasu i zmieniło znacznie, droga do Błonia została przeniesiona na wschód, ale kapliczka przetrwała zawieruchy wojenne. Po wojnie nieco ją podniesiono i wyremontowano. Ciekawostką jest, że figurka Matki Boskiej jest oryginalna i pochodzi z czasów powstania kapliczki.


Kolejna kapliczka zlokalizowana jest przy ul. Bałtyckiej, w pobliżu ul. Spiskiej. Również poświęcona jest matce Boskiej, a napis sugeruje, ze zbudowano ją w 1903 r. Być może zbudowana została z potrzeby ducha robotników zmierzających do pracy w zakładach Haberlego, czy innych grodziskich fabrykach

Kapliczce w Parku im. hr. Skarbków poświęciłem już oddzielny wątek.  Jej powstanie jest prawdopodobnie związane z egzekucjami powstańców styczniowych z 1863 r. i znajduje się w ona miejscu mogił.  

Najcenniejsza i największa spośród grodziskich kapliczek to kaplica pw. św. Krzyża, która została wybudowana w 1713 roku jako wotum dziękczynne po wygaśnięciu epidemii cholery, a następnie służyła jako kaplica przedpogrzebowa. Pierwotnie stała na skrzyżowaniu ulic Sienkiewicza i Kościuszki. W listopadzie 1995 r. została przeniesiona na plac koło kościoła św. Anny. 

Do najcenniejszych zabytków sakralnych ziemi grodziskiej zaliczana jest też kapliczka w Chlebni z 1861 r. 


Kamienica na rogu ul. Kościuszki i 1 Maja

Budynek na zdjęciu z początków XX w.
W Grodzisku Mazowieckim na rogu ul. Kościuszki i 1 Maja w pobliżu dworca kolejowego znajduje się okazała przedwojenna kamienica oszpecona jaskrawopomarańczowymi szyldami apteki. Została ona zbudowana prawdopodobnie na początku XX w. Na zdjęciu wykonanym po 1912 r. widać, że pierwotnie budynek miał ceglaną elewację i mieścił się tutaj sklep z winami należący do braci Głowińskich. Sklep zaopatrywał w szlachetne trunki letników przybywających na wypoczynek lub do sanatorium w Grodzisku. Obecna ulica Kościuszki nazywała się wówczas Ogrodową i znajdowała się w granicach Jordanowic, a jej przebieg nie zmienił się do dziś. Na zdjęciu, w głębi widoczna jest kamienica mieszczańska wybudowana w 1912 r. Błotnista, nieutwardzona ulica Ogrodowa (zwana wcześniej Letniaki Drugie) prowadziła od dworca kolejowego w regiony dawnego uzdrowiska i domków letniskowych tzw. "letniaków". Mijając po drodze XIX i XX w. kamienice i domy jednorodzinne dochodziło się do willi Niespodzianka.

Budynek przy ul. Kościuszki 41-43 i 1 Maja 11-13 na zdjęciu z 2013 r.
Dzisiaj przy tej ulicy (Kościuszki) znajdują się siedziby władz miasta i powiatu. Zachowała się jednak zabudowa z początków XX w. Między budynkiem, w którym mieścił się sklep braci Głowińskich, a kamienicą z 1912 r powstał ohydny socjalistyczny blok mieszkalny zaburzający estetykę tej dość urokliwej ulicy. Dodatkowo ład przestrzenny psują paskudne jaskrawe banery i tablice reklamowe sklepów i zakładów usługowych.

O nazwie miasta Grodzisk Mazowiecki

Nazwia miasta Grodzisk Mazowiecki zmieniała się przez wieki. Na podstawie publikacji Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany można prześledzić, jak zmieniała się od czasów najstarszych zapisków z XV w.

  • Grodzyssko (rok: 1400, 1490) - źródło: Słownik Historyczno-Geograficzny województwa Rawskiego
  • Grodzyska, Grodziska (1423) - Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w. Wyd. A . Włodarski I, nr 53, Warszawa 1918-1930
  • Grodzislaw (!), Grodzisko (1427) - Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w. Wyd. A . Włodarski I, nI 432, 433 Warszawa 1918-1930
  • Grodysko (1469) – B. Ulanowski, S. Zachorski, Z dziejów kolegiaty w pułtuskiej. AKH X 1916, s. 306-415
  • Grodzijsko (1494) - Kodeks Dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego. Wyd. T. Lubomirski, Warszawa 1863, 304
  • Grodzysko (1501) - Matricularum Regni Poloniae summaria. Contextuit indicesque adiecit T. Wierzbowski. I-V/l. Varsoviae 1905-1919, V/2. Red. J. Sawicki. Warszawa 1961. nr 1523
  • Grodzyscze (1502) - Matricularum Regni Poloniae summaria. Contextuit indicesque adiecit T. Wierzbowski. I-V/l. Varsoviae 1905-1919, V/2. Red. J. Sawicki. Warszawa 1961. nr 633
  • Grodzysko (1517) - Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku. Wyd. A. Wolff. Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. Kraków 1937, nr 947
  • w Grodzisku (1550) - Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej. Wyd. W. Kuraszkiewicz i A. Wolff. Kraków 1950, nr 2655
  • Grodzisko (1579) - Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznynl: XVI: Polska XVI wieku... V. Mazowsze. Wyd. A. Pawiński. Warszawa 1892, 146, 155
  • Grodzisk, miasto (1792) - Mappa szczegulna woiewodztwa rawskiego zrządzona... przez K. de Perthees. 1792.
  • Grodzisk poświętne (1827) - Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności. I-II. Warszawa 1827, Tabella I 151 
  • Grodzisk (1881) - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I-XV. Warszawa 1880-1902. II 838
  • Grodzisk (1900) - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I-XV. Warszawa 1880-1902. XV/I, 537
  • Grodzisk (1921) - Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 IX 1921 r.: I: woj. warszawskie. Warszawa 1925, 9.
  • Grodzisk Mazowiecki (1952) - Wykaz gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia l VII 1952. Warszawa 1952, 10
  • Grodzisk Mazowiecki, -ka -kiego (1980) - Wykaz urzędowych nazw miejscowości. Warszawa 1980-1982, 550

Źródło:
Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany, t. 3. K. Rymut [Red.], Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Wydawnictwo Naukowe DWN, Warszawa 1996-2007

Sztetl Grodzisk

Prawdopodobny wygląd grodziskiej bożnicy
Temat Żydów w Grodzisku wywołuje dużą dyskusję wśród mieszkańców miasta. W 2010 r. na stronie obiektyw.info ukazał się artykuł R. Augustaniaka pt. Żydzi w Grodzisku, który wywołał małą burzę. Pojawiły się zarzuty, że po antysemityzmie pojawił się filosemityzm, że autor zbytnio podkreśla rolę żydowskich mieszkańców miasteczka w jego rozwoju. Nie wchodząc w dyskusję warto podkreślić,że Żydzi od dawna stanowili znaczną część mieszkańców. Zapewne miał na to wpływ fakt, że w odróżnieniu od większości miejscowości na Mazowszu, w Grodzisku nie obowiązywało prawo De non tolerandis Iudeis, które zabraniało przebywania Żydom w obrębie miasta choćby jednej tylko doby.

Ksiądz Mikołaj Bojanek w pracy Kościół i parafia w Grodzisku, wydanej w 1917 r., podaje że Żydzi zamieszkiwali w Grodzisku „z górą 500 lat”. W 1797 r. w Grodzisku mieszkało 125 Żydów (51,2 % ogółu mieszkańców), w 1800 r. - 301 (82,9 %). Dwadzieścia lat później w mieście żyło już 444 wyznawców judaizmu, stanowiąc aż 89,2% Grodziszczan. Taka sytuacja musiała prowadzić do konfliktów, zwłaszcza, że Grodzisk w tamtym czasie był miastem prywatnym. Długo trwał spór między dziedzicem i Żydami o opłaty za dzierżawiony grunt, rozstrzygnięty dopiero wyrokami sądowymi.

Pod koniec XIX w. gmina żydowska rozwijała się bardzo szybko i zwiększała swoją zamożność. W 1851 r. sfinansowała ogrodzenie cmentarza, a 1864 r. wybudowała drewnianą bożnicę na podmurowaniu. Zbudowano ją w u zbiegu obecnych ul. Bohaterów Getta i Bałtyckiej. Był to budynek drewniany, kryty dwuspadowym dachem, z Gwiazdą Dawida w zwieńczeniu. Ks. Mikołaj Bojanek podaje, iż "w synagodze, widocznie po dawnych czasach, jest okiennica składana, na której namalowany orzeł biały". W mieście funkcjonowały żydowskie szkoły religijne oraz szkoła elementarna utrzymywana przez gminę żydowską, co niemal całkowicie wyeliminowało analfabetyzm. W Grodzisku powstała dynastia chasydzka założona przez cadyka Elimelecha Szapiro (zm. w 1892 r. w Grodzisku Maz.), który był wnukiem Magida z Kozienic oraz synem założyciela dynastii z Mogielnicy, a także ze strony matki potomkiem słynnego Elimelecha z Leżajska i Widzącego z Lublina. Szapiro miał w Grodzisku swój dwór oraz szkołę.

Wraz z rozwojem przemysłowym miasta zmianie uległy proporcje między ludnością żydowską a katolicką. Odsetek wyznawców judaizmu malał i w 1897 roku wynosił 76,5%. Żydzi migrowali do Warszawy.

Grupa grodziskich Żydów w 1916 r.
Podczas I wojny światowej władze rosyjskie deportowały prawie 2000 Żydów, co stanowiło 2/3 mieszkańców. W 1921 r. w Grodzisku mieszkało 2756 osób wyznania mojżeszowego, stanowiąc zaledwie 24,5% Grodziszczan. Żydzi zajmowali się głownie rzemiosłem i handlem tworząc własne cechy oraz organizacje zawodowe. Najliczniejszą grupę stanowili krawcy, szewcy, pończosznicy, trykociarze oraz rzeźnicy. Prowadzili również małe zakłady przemysłowe (m. in. garbarnie). Sporo było również robotników zrzeszonych w partii Bund. Do historii miasta przeszły strajki m. in. w garbarni Mejlocha Hajdenkruka (24 II 1933 r.) i garbarni Fiszela Lewinzona (2 III 1933 r.).

Podczas II wojny światowej w mieście utworzono getto, do którego przywożono również Żydów z całej Polski. W lutym 1941 przebywało w nim około 6 tys. osób. W dniach 10-20 lutego 1941 r. nastąpiła likwidacja getta w Grodzisku. Jego mieszkańcy zostali wywiezieni do getta w Warszawie, a następnie do obozu zagłady w Treblince. Pozostał kirkut...

I w ramach podsumowania:
Do niedawna na Grodziszczan mówiło się "Żydzi", a Grodzisk nazywano "żydowskim miasteczkiem" - Sztetl Grodzisk

Pisząc ten tekst korzystałem ze stron:
Społeczność żydowska przed 1989 w Grodzisku Mazowieckim  (Wirtualny Sztetl)
Robert Augustyniak - Żydzi w Grodzisku (Obiektyw.info)

Macewy na grodziskim kirkucie

Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska


Pomysł powstania pierwszej linii kolejowej na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborem rosyjskim narodził się w latach 30. Ukazem carskim z dnia 29 stycznia 1828 roku powołano do życia Bank Polski. Znajdowała się on przy Placu Bankowym, w budynku, w którym dziś znajduje się Galeria Porczyńskich. Na wniosek wiceprezesa banku hrabiego Henryka Łubieńskiego, postanowiono zbudować drogę żelazną łączącą Warszawę z południową granicą Królestwa Polskiego.

O genezie tego przedsięwzięcia pisał P.P. Pawlicki w książce pt: Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska w 50-letnim okresie swego istnienia od 1845-1895: jej początek, rozwój, administracya, reformy wewnętrzne, personel, opieka nad służbą, oraz zbiór wydanych instrukcyj): "[...] Pierwszym, który powziął myśl wybudowania kolei żelaznej w Królestwie Polskiem, był hr. Henryk Lubieński, wice-prezes Banku Polskiego i zarządzający górnictwem krajowem. Ponieważ południowo-zachodnia część Królestwa obfituje w bogate pokłady węgla, a materiał ten jest podstawą przemysłu, możność więc eksploatowania kopalni tego minerału na szerszą skalę, przedstawiała się tylko przy łatwej i taniej komunikacyi. W tym celu zaprojektował budowę drogi żelaznej łączącej Warszawę z Dąbrową, t. j . z kopalniami węgla, mając na względzie, że na tej przestrzeni już zaczęły powstawać zakłady przemysłowe w okolicach Łodzi i Rudy Guzowskiej i że Warszawa również potrzebowała tego minerału, nie tylko dla istniejących już wówczas w niej fabryk, lecz zarazem i dla opału, bo z gorączkowym pośpiechem wycinano lasy, ażeby ziemię pod niemi będącą zamienić na orne grunta, dla powiększenia dochodów z majątków ziemskich."

W dniu 25 XI 1838 r. w kancelarii warszawskiego notariusza Aleksandra Engelke zawiązano Towarzystwo Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, której dyrektorami zostali: przemysłowiec Piotr Steinkeller i generał Tomasz Łubieński. Autorami projektu budowy kolei zastali dwaj polscy inżynierowie Stanisław Wysocki i Tomasz Urbański.

O początkach kolei pisał A. Wysocki w artykule Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska (Tygodnik Illustrowany, T. 1, nr. 14 z 19/31 grudnia 1859 r. ): "W r. 1838 Piotr Steinkeller, po zapewnieniu sobie współudziału Tomasza hr. Łubieńskiego, zaniósł do rządu proźbę o udzielenie mu przywileju, na założenie, za pośrednictwem towarzystwa akcyonaryuszow, drogi żelaznej z Warszawy do Niwki, odtąd warszawsko-wiedeńska nazwanej, i o poręczenie prowizyi 4% od kapitału potrzebnego na jej budowę, a oznaczonego przez Steinkellera w summie zbyt szczupłej złp. 21 000,000. Prośba ta, poparta przychylnem przedstawieniem księcia namiestnika. otrzymała NAJWYŻSZE zezwolenie. Wkrótce więc, z upoważnienia i w imieniu rządu królestwa, bank polski zawarł ze Steinkellerem kontrakt o budowę wspomnionej drogi. Nadzór przedsiębierstwa tego poruczony był ze strony rządu bankowi polskiemu, a kierunek budowy drogi, naczelnemu inżenierowi przy tymże banku, S. Wysockiemu. [...] Projekt taki przedstawiony został do zatwierdzenia rządu w końcu r. 1839. W miesiącu kwietniu następnego roku rozpoczęto budowę, a przed upływem r. 1841 wykonano już na całej linii 3/4 części wszystkich robót i znaczną liczbę mostów. Tymczasem nagły i niespodziewany rozwój dróg żelaznych w ościennych państwach, zmienił stanowisko budującej się u nas kolei. Kommunikacye te, niedawno jeszcze traktowane za utopią nigdy ziścić się nie mogącą, dopiero w latach 1840 i 41 otrzymały znaczenie,. jakie obecnie w potrzebach społeczeństw zajmują.
[...] Obok nowych widoków jakie wynikły ztąd dla kolei warszawsko-wiedeńskiej, zamiar obsługiwania onej końmi. ustąpić musiał ogólnemu popędowi i powszechnej żądzy otrzymania szybkości, będącej wyłącznym udziałem dróg żelaznych siłą pary eksploatowanych. Uważano więc, że zastosowanie siły tej jest także dla drogi naszej żywotną kwestyą j niezbędnym warunkiem rokowanych z niej krajowi korzyści. 

[...] W miarę postępu robót, otwierano częściowo drogę w roku 1845 z Warszawy do Grodziska, Skierniewic, Łowicza i Rogowa; w roku 1846 do Piotrkowa; w roku 1847 do Częstochowy i Ząbkowic. a dnia l kwietnia 1848 r. cała linia z Warszawy do Granicy do użytku publicznego otworzona i zetknięta w Szczakowie z koleją krakowsko-górno-szląską, połączyła Warszawę z głównemi miastami Europy. Pomimo niezbędnych strat, z długiego przestanku robót wynikłych, budowa drogi żelaznej warszawskowiedeńskiej, łącznie z taborem pierwotnie sprawionym, kosztowała rs. 6,450,901J. Że zaś jej długość z odnogą łowicką wynosi wiorst 307, zatem przypada na jednę wiorstę rs. 21.008. 


Pierwszy dworzec kolei warszawsko-wiedeńskiej stanął na przedmieściach Warszawy, w miejscu, gdzie dziś znajduje się stacja metra Centrum.

Stąd 14 czerwca 1845 r. wyjechały dwa składy pociągów do Grodziska z zaproszonymi gośćmi. Początkowo linia kolejowa miała charakter spacerowy. Pociągi jeździły nieregularnie i były uruchamiane np. z okazji świąt. W latach 40. XIX w. podróż do Grodziska powozami (tak wówczas nazywano wagony) ciągniętymi przez parowozy trwała 45 minut. Pasażerowie rozpoczynający podróż w Warszawie po trzech wiorstach mijali stację towarową (w okolicach obecnej ul. Towarowej), a po 4 milach dojeżdżali do Grodziska, gdzie widzieli: „Pełno wszędzie pałacyków, willi i domków, umyślnie dla użytku letników pobudowanych” (Depner W. „Wycieczka koleją wiedeńską...” z 1904 r.) W Grodzisku pociąg zatrzymywał się przy drewnianym pawilonie, postawionym obok zbudowanego w 1846 r. budynku, zwanego foxalem Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, który pełnił domu gościnnego (hotelu) z restauracją.


W ciągu pierwszych 2 lat z Grodziska w podróż podróż koleją wyruszyło prawie 18 tys. osób (za Kowalczykiem, 1990). Już w 1873 r. „Kurier Warszawski” odnotował popularność „niedzielnych wycieczek kolejowych” do Grodziska. W roku 1908, według rozkładu jazdy kursowało już 6 par pociągów, wyposażonych w wagony klasy II oraz III. Ceny biletów nie były wygórowane i były uzależnione były od odległości między stacjami oraz klas wagonów (początkowo obowiązywały IV klasy). Bilet z Warszawy do Grodziska w latach 1849-1859 kosztował: w klasie I - 70 kopiejek (później 65), II - 52 (45), III - 35 (30), w IV - 23 (20). Dla porównania w tym czasie dniówka robotnika kwalifikowanego wynosiła 25-35 kop., majstra zaś 50 kop. Ceny biletów jednak zmniejszały się, co umożliwiało podróż coraz większej liczbie osób. Wprowadzono szeregu upustów, w tym bilety "spacerowe" sprzedawane w niedziele i święta.

Kolej przyczyniła się wydatnie do rozwoju Grodziska, który stał się celem wycieczek warszawiaków, a potem znanym i cenionym ośrodkiem wypoczynkowym i sanatoryjnym dla mieszkańców stolicy. Pierwsze przejazdy "parochodu" wywoływały jednak panikę wśród chłopów i mieszkańców małych miasteczek. Tak reakcje ludności opisywał J. Rutkowski w dziełku Parochód djabłem z 1847 r.:

Bies leci! gwałtu reta leci! 
Uciekajta żywo, uciekajta dzieci, 
Zydy, Zydówki, Zydzięta, 
Bierzta krowy i cielęta! 
Chrześcijanie do kaplicy, 
Wy Zydkowie do buźnicy, 
Uciekajta, koniec świata, 
Bies na nasą ziemię wlata."

I jeszcze jeden fragment ze wspomnianego na początku artykułu A Wysockiego [...] Powiedzieliśmy na wstępie, że upowszechnienie w kraju naszym węgla było głównem zadaniem drogi żelaznej, w roku 1834 przez H. Łubieńskiego zaprojektowanej; a jednakże dopiero w lat 6 po jej otwarciu, bo po raz pierwszy w roku 1854, węgiel drogą tą przybył do Warszawy. Odtąd dowozy onego z rozwojem kopalń krajowych ciągle powiększają się. W nieodległym już czasie droga żelazna warszawsko-wiedeńska spełni niewątpliwie pierwotne zadanie swoje, i obok stanowiska jakie zajęła pomiędzy głównemi kommunikacyami europejskiemi, przewóz węgla stanie się jej najgłówniejszą sprawą i obfitem źródłem jej przyszłej pomyślności."

Dzisiaj w pobliżu Grodziska dawna Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska łączy się z Centralną Magistralą Kolejową o długości 223,833 km, (łącząca Grodzisk Mazowiecki z Zawierciem) wybudowaną w latach 1971-1977, która pierwotnie służyła głównie do transportu węgla ze śląskich kopalń. Tak historia zatoczyła koło.

Źródła:
  • W. Depner, 1904, 1847, Wycieczka koleją wiedeńską: z licznemi ilustracyjami i trzema mapkami. Druk Jana Kamińskiego, Warszawa.
  • P.P. Pawlicki, 1897, 1847, Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska w 50-letnim okresie swego istnienia od 1845-1895: jej początek, rozwój, administracya, reformy wewnętrzne, personel, opieka nad służbą, oraz zbiór wydanych instrukcyj. Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego, Warszawa 
  • A. Wysocki, 1859,  Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska. Tygodnik Illustrowany, T. 1, nr 14
  • Śniechowski J., 1926, Pierwsze koleje żelazne na ziemiach Polskich. Przegląd Techniczny, T. LXIV, nr 3
  • J. Rutkowski, 1847, Parochód djabłem, czyli przesądy gminu, Warszawa
  • J. Kowalczyk, 1990, Co zawdzięcza Grodzisk Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej [w:] A. Stawarz (red.) Gdy go Grodziska ruszył "parochód". Szkice z dziejów Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Agencja Wydawnicza Wistaker, Grodzisk Mazowiecki.