Sklep "U Żyda" (ul. Sienkiewicza 41)

Kamienica w okresie międzywojennym

W dawnych czasach u zbiegu dróg wiodących do Grodziska od wsi Radonie i Putka (dzisiejsze ulice Radońska i Montwiłła) mieścił się zajazd. Według przekazów  oferował on również miejsca noclegowe. Na przeciwko istniała już kaplica zbudowana w 1713 r. staraniem miejscowego proboszcza Franciszka Rogowskiego jako wotum dziękczynne za ustanie epidemii cholery, przeniesiona w latach 90. XX w. na plac obok kościoła św. Anny. 

Kaplica p.w. Świętego Krzyża w pierwotnej lokalizacji

Na początku XX w. grodziska gmina żydowska rozwijała się prężnie. Wzrastał poziom wykształcenia, zaczęła również tworzyć się elita intelektualna i kulturalna. Istniała drewniana synagoga, kirkut, mykwa oraz żydowska szkoła religijna i elementarna. Mnóstwo było straganów z koszernym jedzeniem, warsztatów rzemieślniczych i sklepów. Z tego czasu pochodzą okazałe kamienice, stanowiące dowód zamożności miejscowej elity.

Kamienica jesienią 1939 r.

W 1927 roku, w miejscu dawnego zajazdu u zbiegu dzisiejszych ulic Sienkiewicza, Radońskiej i Motwiłła została zbudowana kamienica. Przed II wojną światową był tu sklep z artykułami żelaznymi prowadzony przez pana Jakubowicza. Przed kamienicą wystawiony był krzyż pielęgnowany przez mieszkańców.  W latach powojennych krucyfiks z pasyjką przeniesiono w pobliże cmentarza.

Kamienica została odnowiony, a na parterze znajduje się sklep metalowo-techniczny. Starsi mieszkańcy miasta do dziś sklep ten nazywają "U Żyda".

Źródło informacji:

Kamienica w 2013 r.

• Wirtualny Sztetl
• Z historii grodziskich Żydów (europaimy.org)

Więzienie w Grodzisku

Grodziskie więzienie jest dobrze widoczne dla osób podróżujących koleją z kierunku zachodniego. Znajduje się ono przy samych torach, przy ul. 1 Maja 27. 

Początki grodziskiego więzienia sięgają końca XIX w. Grodzisk był wówczas częścią powiatu błońskiego guberni warszawskiej. W maju 1884 r. wójt gminy Grodzisk, Adam Białecki sprzedał plac o powierzchni 1 morgi z przeznaczeniem na więzienie i budynki towarzyszące. Gubernię warszawską reprezentował kamerjunker Dworu Jego Cesarskiej Mości baron Aleksander Kruzenstern. Baron Kruzensztern zakupił działkę, która mieściła się „w osadzie Grodzisk, przy drodze zwanej „traktem Tarczyńsko-Nowogieorgiewskim 1-szej kategorii" za cenę 150 rubli w srebrze. Do roku 1887 roku postawiono tu jednokondygnacyjny budynek (na planie kwadratu 12x10 m), nakryty dwuspadowym dachem, przeznaczony dla 12 więźniów. Rozbudowany areszt jest dziś jednym z budynków tworzących kompleks grodziskiego więzienia.

Do wybuchu II wojny światowej funkcjonowało tu więzienie karno-śledcze. W okresie okupacji było więzieniem hitlerowskim. Natomiast po wojnie było więzieniem śledczym podległym Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Do 1979 r., był tu areszt śledczy ze szpitalem psychiatrii sądowej, w którym badano więźniów z całego kraju, którzy popełnili morderstwa. Następnie do końca 1983 r. mieścił się tu ośrodek pracy o rygorze zasadniczym. Od 1 stycznia 1984 r. jednostka funkcjonowała jako Oddział Zewnętrzny Zakładu Karnego Warszawa Służewiec, natomiast od lipca 1985 r. do 31 grudnia 1993 r. była samodzielnym aresztem śledczym. Od 1 stycznia 1994 r. ponownie jest tu Oddział Zewnętrzny Aresztu Śledczego w Warszawie-Służewcu, który jest przeznaczony dla skazanych młodocianych i dorosłych odbywających karę po raz pierwszy w warunkach zakładu karnego typu półotwartego. Pojemność jednostki to 72 miejsca.

Warto wspomnieć, że był i jest to jedyny budynek więzienia w okolicy. Przybytku tego typu nie ma w innych znaczących ośrodkach miejskich na Mazowszu Zachodnim, tj. Mszczonowie, Błoniu, Żyrardowie, czy Pruszkowie.

Źródła:

• Służba więzienna - Oddział Zewnętrzny w Grodzisku Mazowieckim
• Cabanowski M., 2002, Wierni ziemi grodziskiej. Ośrodek Kultury w Grodzisku Mazowieckim

Grodziskie kapliczki

W Grodzisku Mazowieckim i okolicach zachowało się sporo kapliczek przydrożnych z XIX i początku XX w. W tym wątku chciałbym zebrać je i krótko opisać. Niektórym z nich poświęcę więcej uwagi w innych wątkach.

Pierwsza kapliczka znajduje się przy ul. 1 Maja (róg ul. Konspiracji) w pobliżu więzienia. Jest to murowana kapliczka poświęcona Matce Boskiej, datowana na 1922 r. Jak większość kapliczek maryjnych pomalowana jest na niebiesko i biało. Legenda głosi, że w miejscu, gdzie dziś stoi kapliczka, przy drodze do Błonia rósł dąb. Na dębie znajdował się świątek lub obrazek z podobizną Matki Boskiej, przed którym modlili się ludzie zmierzający do pracy w grodziskich zakładach przemysłowych, czy na grodziski targ. Pewnego dnia uderzył piorun, który powalił wiekowe drzewo, ale figurka ocalała, co poczytano jako znak od Boga. W tym miejscu postanowiono wybudować kapliczkę. Miasto rozrosło się od tamtego czasu i zmieniło znacznie, droga do Błonia została przeniesiona na wschód, ale kapliczka przetrwała zawieruchy wojenne. Po wojnie nieco ją podniesiono i wyremontowano. Ciekawostką jest, że figurka Matki Boskiej jest oryginalna i pochodzi z czasów powstania kapliczki.

Kolejna kapliczka zlokalizowana jest przy ul. Bałtyckiej, w pobliżu ul. Spiskiej. Również poświęcona jest matce Boskiej, a napis sugeruje, ze zbudowano ją w 1903 r. Być może zbudowana została z potrzeby ducha robotników zmierzających do pracy w zakładach Haberlego, czy innych grodziskich fabrykach

Kapliczce w Parku im. hr. Skarbków poświęciłem już oddzielny wątek.  Jej powstanie jest prawdopodobnie związane z egzekucjami powstańców styczniowych z 1863 r. i znajduje się w ona miejscu mogił.  

Najcenniejsza i największa spośród grodziskich kapliczek to kaplica pw. św. Krzyża, która została wybudowana w 1713 roku jako wotum dziękczynne po wygaśnięciu epidemii cholery, a następnie służyła jako kaplica przedpogrzebowa. Pierwotnie stała na skrzyżowaniu ulic Sienkiewicza i Kościuszki. W listopadzie 1995 r. została przeniesiona na plac koło kościoła św. Anny. 

Do najcenniejszych zabytków sakralnych ziemi grodziskiej zaliczana jest też kapliczka w Chlebni z 1861 r. 

Kamienica na rogu ul. Kościuszki i 1 Maja

Budynek na zdjęciu z początków XX w.

W Grodzisku Mazowieckim na rogu ul. Kościuszki i 1 Maja w pobliżu dworca kolejowego znajduje się okazała przedwojenna kamienica oszpecona jaskrawopomarańczowymi szyldami apteki. Została ona zbudowana prawdopodobnie na początku XX w. Na zdjęciu wykonanym po 1912 r. widać, że pierwotnie budynek miał ceglaną elewację i mieścił się tutaj sklep z winami należący do braci Głowińskich. Sklep zaopatrywał w szlachetne trunki letników przybywających na wypoczynek lub do sanatorium w Grodzisku. Obecna ulica Kościuszki nazywała się wówczas Ogrodową i znajdowała się w granicach Jordanowic, a jej przebieg nie zmienił się do dziś. Na zdjęciu, w głębi widoczna jest kamienica mieszczańska wybudowana w 1912 r. Błotnista, nieutwardzona ulica Ogrodowa (zwana wcześniej Letniaki Drugie) prowadziła od dworca kolejowego w regiony dawnego uzdrowiska i domków letniskowych tzw. "letniaków". Mijając po drodze XIX i XX w. kamienice i domy jednorodzinne dochodziło się do willi Niespodzianka.

Budynek przy ul. Kościuszki 41-43 i 1 Maja 11-13 na zdjęciu z 2013 r.

Dzisiaj przy tej ulicy (Kościuszki) znajdują się siedziby władz miasta i powiatu. Zachowała się jednak zabudowa z początków XX w. Między budynkiem, w którym mieścił się sklep braci Głowińskich, a kamienicą z 1912 r powstał ohydny socjalistyczny blok mieszkalny zaburzający estetykę tej dość urokliwej ulicy. Dodatkowo ład przestrzenny psują paskudne jaskrawe banery i tablice reklamowe sklepów i zakładów usługowych.

O nazwie miasta Grodzisk Mazowiecki

Nazwia miasta Grodzisk Mazowiecki zmieniała się przez wieki. Na podstawie publikacji Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany można prześledzić, jak zmieniała się od czasów najstarszych zapisków z XV w.

• Grodzyssko (rok: 1400, 1490) - źródło: Słownik Historyczno-Geograficzny województwa Rawskiego
• Grodzyska, Grodziska (1423) - Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w. Wyd. A . Włodarski I, nr 53, Warszawa 1918-1930
• Grodzislaw (!), Grodzisko (1427) - Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI w. Wyd. A . Włodarski I, nI 432, 433 Warszawa 1918-1930
• Grodysko (1469) – B. Ulanowski, S. Zachorski, Z dziejów kolegiaty w pułtuskiej. AKH X 1916, s. 306-415
• Grodzijsko (1494) - Kodeks Dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego. Wyd. T. Lubomirski, Warszawa 1863, 304
• Grodzysko (1501) - Matricularum Regni Poloniae summaria. Contextuit indicesque adiecit T. Wierzbowski. I-V/l. Varsoviae 1905-1919, V/2. Red. J. Sawicki. Warszawa 1961. nr 1523
• Grodzyscze (1502) - Matricularum Regni Poloniae summaria. Contextuit indicesque adiecit T. Wierzbowski. I-V/l. Varsoviae 1905-1919, V/2. Red. J. Sawicki. Warszawa 1961. nr 633
• Grodzysko (1517) - Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku. Wyd. A. Wolff. Rody ziemiańskie XV i XVI wieku. Kraków 1937, nr 947
• w Grodzisku (1550) - Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej. Wyd. W. Kuraszkiewicz i A. Wolff. Kraków 1950, nr 2655
• Grodzisko (1579) - Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznynl: XVI: Polska XVI wieku... V. Mazowsze. Wyd. A. Pawiński. Warszawa 1892, 146, 155
• Grodzisk, miasto (1792) - Mappa szczegulna woiewodztwa rawskiego zrządzona... przez K. de Perthees. 1792.
• Grodzisk poświętne (1827) - Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności. I-II. Warszawa 1827, Tabella I 151 
• Grodzisk (1881) - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I-XV. Warszawa 1880-1902. II 838
• Grodzisk (1900) - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I-XV. Warszawa 1880-1902. XV/I, 537
• Grodzisk (1921) - Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 IX 1921 r.: I: woj. warszawskie. Warszawa 1925, 9.
• Grodzisk Mazowiecki (1952) - Wykaz gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia l VII 1952. Warszawa 1952, 10
• Grodzisk Mazowiecki, -ka -kiego (1980) - Wykaz urzędowych nazw miejscowości. Warszawa 1980-1982, 550

Źródło:
Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany, t. 3. K. Rymut [Red.], Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, Wydawnictwo Naukowe DWN, Warszawa 1996-2007