Grodzisk Mazowiecki : Budynek dworca kolejowego w Grodzisku Mazowieckim

Prawdopodobnie budynek dworca z początku XX w.

Pierwszy budynek dworca powstał w Grodzisku w 1845 r. z okazji otwarcia pierwszego odcinka Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W XIX w. pociąg dojeżdżał do drewnianego pawilonu postawionego obok zbudowanego w 1846 r. budynku, zwanego foxalem (obecna Willa Foksal). Willa Foksal położona na skraju parku im. hr. Skarbków, często błędnie uważana jest za pierwszy dworzec, pełniła funkcje domu gościnnego dla podróżnych (hotelu).

Monika Petsch w monografii pt. „Jordanowice" pisze: w 1846 roku wybudowano stację według projektu Teofila Schullera, wraz z zabudowaniami towarzyszącymi (m. in. zajezdny dom)... [...] Jordanowice wraz z miastem Grodzisk nabył na publicznej licytacji w 1865 roku Antoni Mokronoski za sumę 127 tysięcy rubli srebrnych, zaś folwark Wólka Grodziska wraz z pałacykiem zwanym Foxalem oraz budynkami gospodarczymi i czteromorgowym parkiem, usytuowanym obok zabudowań stacji kolejowej odsprzedane zostają Marii Mokronoskiej za sumę 50 tysięcy rs. Budynek stacji kolei żelaznej wraz z bufetem oraz zajezdnym domem w Grodzisku pozostały nadal przy dobrach jordanowickich. Świadczy to o tym, że właścicielami Foksalu byli Mokronoscy, dworzec zaś należał do spółki Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska (za Cabanowskim, 2003).

Plan okolic dworca z końca XIX w.

Na planie stacji Grodzisk z 1873 r. znajduje się on między 27,65 a 27,95 wiorstą. Po przeliczeniu jednostek i poprawkach na zmianę usytuowania początku kilometrażu linii kolejowej wynika, że w 1873 r. dworzec grodziski leżał ok. 90 m bliżej Warszawy w stosunku do położenia dzisiejszego dworca. Był to budynek o wymiarach ok. 14 na 5 sążni (ok. 30 x 10,5 m) (Paszke 1990). W "Przeglądzie Technicznym" z 1882 r. Z Kieślański napisał, że: Dworzec w Grodzisku [..] mieści przedsionek położony od strony zajazdu i umieszczony w środku budowli, komunikujący z salami poczekalnemi. Układ planu ze względu na pomieszczenia kasy i ekspedycji bagaży jest dogodniejszy [...] jednakże brak werandy letniej stanowi rzeczywistą niedogodność Elewacja bez pretensji, w charakterze budowli dróg żelaznych utrzymana. Autor odsyła czytelnika do rysunku przedstawiającego parterowy budynek długości ok. 33 m, z fasadą podniesioną do wysokości pierwszego piętra w części środkowej. Podpis pod rysunkiem informuje, że jest to budynek dworcowy na stacji III klasy (Paszke, 1990).

Budynek dworca zniszczony podczas I wojny światowej

W opracowaniu „Sprawozdanie z działalności Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie 1918-1928", zamieszczono zdjęcie dworca zburzonego w czasie I wojny światowej. Według niego budynek składał się z dwóch wysokich jednopiętrowych części z parterowym łącznikiem. Według A. Paszke tego typu dworce były budowane w latach 70. i 80. XIX w. na stacjach III klasy. Nie rozstrzygnięte jest wiec, czy to pomyłka autora sprawozdania, czy może był to kolejny dworzec, a może budynek po przebudowie.

Budynek dworca w 20-leciu międzywojennym

W 1873 r. w Grodzisku rozpoczęto przebudowę dawnego dworca na lokale służbowe. Andrzej Paszke cytuje raport kolei z 1869 r., z którego dowiadujemy się, że Potrzeba pomieszczeń najdotkliwiej czuć się daje na stacyach od miast oddalonych, gdzie wszyscy urzędnicy stacyjni z konieczności na stacyi mieszkać muszą. Wśród wymienionych stacji znajdujemy Grodzisk (za Cabanowskim, 2003).

Lata 30. XX w. - jeszcze bez zadaszeń peronów

XIX-wieczny budynek dworca nie dotrwał do naszych czasów, został zniszczony podczas bombardowania w 1915 r. Pozostał jedynie parterowy budynek przeznaczony na mieszkania dla kolejarzy, usytuowany wzdłuż południowego peronu stacji.

Obecny dworzec kolejowy został wybudowany w latach 20. XX w. wg projektu Romualda Millera w stylu dworkowym. W tym czasie powstały także piękne dworce w Żyrardowie, Pruszkowie i Radziwiłłowie. Łącznie na linii kolei warszawsko-wiedeńskiej wybudowano kilkanaście stylowych budynków, które zdecydowanie nawiązywały do form polskiego dworu i były w znacznym stopniu ujednolicone, chociaż z zachowaniem cech indywidualnych. Założeniem ówczesnych władz i architektów było to, by budynki reprezentowały "ducha narodowego". Czytamy: Zadania nowej architektury kolejowej wykraczały ponadto poza sferę czysto estetyczną i użytkową. Dworce powinny mieć, zdaniem ówczesnych architektów, "swojski wygląd" i należyte otoczenie, a to tembardziej, że budynki te były wznoszone w różnych miejscach kraju na długości 2000 km linij kolejowych i że miały być widocznym znakiem ducha polskiego dla wszystkich przejeżdżających cudzoziemców i rodaków, a tym ostatnim w niejednym wypadku mogły posłużyć za wzory do naśladowania przy budowie domów (50 lat Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, za Cabanowskim 2003)

Lata 30. XX w. - zadaszenia peronów

Dworzec był wielokrotnie przebudowywany. Największe zmiany dotyczyły zachodniej części dworca - tam gdzie dzisiaj mieści się przychodnia lekarska. W oryginale część ta była ażurowym krużgankiem, w którym mieściła się letnia restauracja (vide fotografia z lat 30.) Po wojnie przestrzeń pomiędzy pękatymi kolumnami zabudowano i wstawiono w te miejsca otwory okienne, pozostawiając wystające fragmenty kolumn. Przy głównym wejściu, od strony torów istniały wysokie kolumny, podobne do tych, które podpierają szczyt od ulicy. Zlikwidowano je prawdopodobnie przy okazji budowy wiat na peronach w latach 1936-1937. Elektryfikacja linii wymusiła budowę wysokich peronów, co pociągnęło za sobą skrócenie otworów okiennych na parterze dworca, od strony północnej.

Duże zmiany zaszły również w środku budynku. Kasy biletowe dla pasażerów mieściły się w miejscu obecnego kiosku z gazetami, a po przeciwnej stronie była kasa bagażowa. Współczesna poczekalnia nie była dostępna dla pasażerów. W głównym holu sali umieszczony był okrągły zegar, na suficie zaś wymalowany był herb Grodziska.
W 1972 r. dworzec został wpisany na listę zabytków. W 1995 r. budynek został odrestaurowany z okazji 150-lecia powstania Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Na fasadzie budynku od strony peronów umieszczono wówczas tablicę, która upamiętnia przyjazd 14 VI 1845 r. pierwszego pociągu do stacji Grodzisk. Obecnie prowadzona jest kolejna przebudowa dworca i przystosowanie go m.in do obsługi osób niepełnosprawnych. Dworzec wypiękniał. Z pierwszego peronu zniknęła przedwojenna wiata, ale odsłonięto dzięki temu elewację budynku. Wybudowano też nowe przejście podziemne pod torami, które łączy centrum miasta z dzielnicą Łąki. Torowiska przystosowano do ruchu szybkich pociągów Pendolino. Przed dworcem wystawiono pomnik kolejarza. Póki co nadal to wszystko funkcjonuje trochę prowizorycznie. W przejściu podziemnym nie wstawiono wind co jest zmorą dla podróżnych z większym bagażem, matek z wózkami i osób starszych, które muszą wspinać się po schodach. Nadal nie działają zegary, a główne wejście na dworzec było otwarte tylko w dniu "prezentacji" i szumnych obchodów rocznicy otwarcia Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.

Tablica pamiątkowa usytuowana na budynku, od strony peronów

Lata 60.-70. XX w.

Budynek dworca jest murowany z cegły, ma trzy kondygnacje nadziemne i jest częściowo podpiwniczony. W części piwnicznej znajduje się kotłownia olejowa. Do obsługi ruchu pasażerskiego wykorzystywana jest część parteru - pozostała część wykorzystywana jest dla potrzeb komercyjnych, oraz jako pomieszczenia dla spółek kolejowych. Pierwsze piętro zajmują lokale mieszkalne oraz pomieszczenia socjalne, natomiast drugie piętro to pustostan. Dach pokryty jest dachówką. Ciekawym i charakterystycznym elementem jest wieża pokryta blachą.

Źródła informacji i zdjęć:

Wirtualny spacer po Grodzisku
infogrodzisk
Turystyczne Mazowsze
FotoPolska
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Cabanowski Z. 2003, Grodziszczanie, cz. 3. Wyd. ADO, Grodzisk Mazowiecki
Paszke A., 1990, Dworce kolejowe Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (I dystansu) w latach 1845-1912 [w:] A. Stawarz (red.) Gdy go Grodziska ruszył "parochód". Szkice z dziejów Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. Agencja Wydawnicza Wistaker, Grodzisk Mazowiecki
Sprawozdanie z działalności Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie 1918-1928, Warszawa 1928