Narodziny nowoczesnego rolnictwa i spółdzielczości w okolicach Grodziska

Koniec XIX w. to okres dużych zmian na Ziemi Grodziskiej. Osady tworzące przyszły Grodzisk Mazowiecki, rozwijały się w dwóch kierunkach: Jordanowice - jako uzdrowisko i letnisko - do czego przyczyniła się parcelacja dóbr hr. Skarbka i budowa Zakładu Hydropatycznego przez dra. Bojasińskiego, a Grodzisk (który utracił prawa miejskie)  i Wólka Grodziska - jako ośrodek przemysłowy. Duże znaczenie miało również otwarcie Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.

Pola uprawne w okolicach Kraśniczej Woli
- w XIX w. część majątku Radziwiłłów

W okolicy Grodziska zaczęły tworzyć się nowoczesne gospodarstwa wiejskie, do czego przyczynili się światli ziemianie, m.in.: Górscy z Woli Pękoszewskiej, Sobańscy z Guzowa, Wieniawscy z Chlewni. Pod koniec XIX w. okolice Grodziska należały pod względem uprawy roli do przodujących w Królestwie Polskim. 

Na ziemiach wielkiej własności stosowano wielopolówkę ugorując ok 1/6 ziemi ornej lub wprowadzano płodozmiany (bez ugorów), przeznaczając pod zasiew zbóż połowę ziemi uprawianej. Na ziemiach dworskich zboża zajmowały w 1887 r. niecałe 65% ziemi uprawianej (w tym pszenica 11,8%), na ziemiach chłopskich zaś ponad 75% (pszenica tylko 6,7%). Wśród innych upraw stosowanych na ziemi dworskiej dominowały rośliny pastewne (blisko 16%), na ziemi chłopskiej - ziemniaki (16%). Na gruntach chłopskich żyto, owies i ziemniaki zajmowały blisko 77% areału uprawnego, na dworskich zaś 53,5%. Jak pisał M. Bojanek (1917) „Ziemie orne z nader nielicznymi wyjątkami domagają się gwałtownie drenowania: jeżeli się to przeprowadzi, wydajność plonów zwiększy się o 1/3 część lecz drenowanie odbywa się nadzwyczaj wolno. Pierwszym majątkiem częściowo zdrenowanym już w 1883 r. była Chlewnia, wówczas własność św. pamięci Juliana Wieniawskiego. Drugim majątkiem były Radonie, drenowane w 1913 r. Stosowanie sztucznych nawozów datuje się dopiero od roku 1909. Głównymi ziemiopłodami są: żyto, pszenica, owies, ziemniaki, buraki cukrowe.

Fragment Mapy Kwatermistrzostwa w skali 1:126000 z połowy XIX w. 

Rozpoczęła się mechanizacja rolnictwa. W 1896 r. w powiecie błońskim dwory miały m.in. 152 młockarnie (chłopi 5) i 91 siewników.
Duże możliwości rozwoju dla okolicznych majątków dała budowa cukrowni „Józefów” w Płochocinie, która stałą się największą i najnowocześniejszą cukrownią na ziemiach zaboru rosyjskiego. Dostawę buraków i wysłodków zapewniały pobliskie folwarki, a żeby usprawnić ich dowóz w 1925 r. rozpoczęto budowę kolei wąskotorowej prowadzącej przez Rokitno, Czubin, Żuków, Kłudno, Chlewnię do Kraśniczej Woli.

Rozwijała się też hodowla bydła rogatego. W Grodzisku w 1897 roku inicjatywy ks. Woronieckiego, D. Janasza, M. Marczewskiego i A. Wieniawskiego utworzono pierwszy w Królestwie Polskim związek hodowli bydła holenderskiego. Jak pisał Bojanek (1917)  „Wybierano najlepsze okazy do rozpłodu, sprowadzano z Holandyi stadników, założono księgi rodowe. Organizacya zaczęła obejmować inne powiaty, a po powstaniu Centralnego Tow. Rolniczego przekształca się w organizacyę, obejmującą kraj cały. Postęp w hodowli stał się powszechnym po założeniu w r. 1907 związku kontroli obór w powiecie błońskim. Pod kontrolą fachowców rozciągnięto ścisłe sprawdzanie produkcyjności krów i jednolitego racyonalnego żywienia. Związek objął 32 obory czyli prawie połowę folwarków, a wydajność mleka podniosła się bardzo znacznie.”

Pierwszym zaczątkiem organizacji rolniczej były zjazdy sąsiedzkie zapoczątkowane w 1900 r., które odbywały się kolejno w poszczególnych majątkach. Postępowi ziemianie z okolic Grodziska spotykali się też w tzw. Czerwonym Dworze w Grodzisku Mazowieckim. W 1906 r. władze rosyjskie wydały prawo, które umożliwiło zawiązywanie stowarzyszeń i towarzystw.

Reklama Syndykatu Rolniczego

Około 1910 roku z inicjatywy Mateusza Woźnickiego, Antoniego Jankowskiego, Jana Maliszewskiego, Antoniego Wieniawskiego, Wacława Leszczyńskiego powstało w Grodzisku jedno z pierwszych kółek rolniczych w kraju. Dwa lata później Daniel Janusz, Antoni Wieniawski, K. Komierowski, K. Wojciechowski i Jan Plebański utworzyli Grodziskie Towarzystwo Rolnicze. W 1912 r. Michał hr. Sobański zakupił działkę położoną na rogu ulic Kilińskiego i Sienkiewicza, na której postawiono budynek Syndykatu Rolniczego Grodziska Mazowieckiego. Syndykat zajmował się zaopatrzeniem rolników w nawozy sztuczne, ziarno siewne, narzędzia, a także materiały budowlane, opał, naftę, benzynę, ropę, oleje samochodowe, amunicję myśliwską i sportową.

Także w 1912 r. powstała pierwsza w powiecie wiejska spółdzielcza kasa pożyczkowa, która świadczyła pomoc finansową dla gospodarstw.

Bardzo aktywne stowarzyszenia i organizacje rolnicze takie jak Kółka Rolnicze, czy Towarzystwo Rolnicze Grodziskie propagowały nowoczesną myśl techniczną na wsi. W siedzibie Towarzystwa Rolniczego Grodziskiego kierowanego przez Edwarda hr. Platera odbywały się odczyty propagujące nowoczesną wiedzę rolniczą. Wygłaszali je m.in. Jan Plebański z Izdebna, Witold Łaźniewski z Musuł, Kazimierz Wojciechowski z Żabiej Woli, czy Antoni Wieniawski – wybitny ekonomista. Staraniem Towarzystwa Rolniczego Grodziskiego urządzono wystawy rolnicze w Błoniu i Milanówku.

Z inicjatywy Wieniawskicgo i Pomorskiego zakupiono majątek Chylice i przeznaczono go na fermę szkolną dla kursów rolniczych.

Na Grodzisk i jego okolice, jak i na cały powiat błoński w coraz większym stopniu oddziaływało sąsiedztwo szybko rozwijającej się Warszawy. M. Bojanek (1917) pisał „Majątki blisko kolei położone poczęły stopniowo […] dostarczać mleko do Warszawy.” Na szeroką skalę zaczęto uprawiać warzywa i owoce oraz produkować nabiał na potrzeby Warszawy. Na przykład właściciel Garbowa - Bolesław Sobolewski wraz z żoną prowadził w Warszawie dwie jadłodajnie (w Alejach Jerozolimskich 25 i w okolicach pl. Zbawiciela) zaopatrywane w produkty ze swojego majątku.

Źródło:

• Bojanek M., 1917, Kościół i parafia w Grodzisku, Warszawa.
• Cabanowski M, 1998, Domy i ludzie. Primum, Grodzisk Mazowiecki
• Łukaszewicz J., 1989, Grodzisk Mazowiecki i jego okolice w końcu XIX w. (1865-1904). [w:] Józef Kazimierski (red.), Dzieje Grodziska Mazowieckiego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa

Powiązane posty: Od letniska do osady fabrycznej (Grodzisk Mazowiecki na przełomie XIX i XX w.), Grodzisk i okolice po reformie rolnej z 1864 r., Syndykat Rolniczy Grodziska Mazowieckiego,