Rys historyczny

Grodzisk Mazowiecki leży na Nizinie Środkowomazowieckiej, na granicy Równiny Łowicko-Błońskiej i Wysoczyzny Rawskiej - 30 km na południowy wschód od Warszawy. Miasto jest siedzibą władz gminnych i powiatowych. Gmina Grodzisk Mazowiecki zajmuje powierzchnię 107 km2 i poza miastem obejmuje 35 wsi. W gminie mieszka ponad 41 tys. osób, w samym Grodzisku zaś prawie 28 tys. Liczba mieszkańców miasta i gminy w ostatnich latach bardzo szybko wzrasta.  

Pierwsze ślady ludzi na obszarze miasta i gminy Grodzisk Mazowiecki sięgają epoki kamienia łupanego. O bytowaniu ludzi świadczą cenne odkrycia archeologiczne oraz pozostałości po dawnych osadach. Największy rozkwit osadnictwa, na terenie współczesnej gminy Grodzisk Mazowiecki, miał miejsce w epoce żelaza od schyłku II w. p.n.e do V w. n.e. wraz z pojawieniem się w tej okolicy ludności kultury przeworskiej utożsamianej ostatnio z plemionami Wandalów. W tym czasie powstało tu kilka rozległych osad, między innymi w Tłustym oraz Izdebnie Kościelnym. W okresie Barbaricum na tym terenie przerabiano bursztyn na ozdoby, które następnie eksportowano do Cesarstwa Rzymskiego.

Najcenniejszym obiektem archeologicznym w okolicach Grodziska jest wczesnośredniowieczne słowiańskie grodzisko, położone we wsi Chlebnia, zwane potocznie „Szwedzkimi Górami". Jest ono pozostałością osady obronnej z XI i XII w. W otoczeniu warowni powstawały osady podgrodowe. Na miejscu jednej z nich rozwinęła się wieś, która początkowo miejscowość nosiła nazwę Grodzisko lub Grodziszcze wywodzącą się od dawnego grodu. 

Pierwsze wzmianki o Grodzisku w dokumentach historycznych pojawiły się w XIV wieku. W 1355 r. szlachcic Tomasz (Grodziski) herbu Ostoja ufundował kościół p.w. św. Tomasza. Spłonął on w w 1441 r., a nowy, na jego miejscu wzniesiono w 1460 r. Grodzisk stał się wówczas siedzibą parafii. 

W 1522 r. Zygmunt I na prośbę Hieronima Okunia i jego brata Wojciecha, będących kanonikami płockimi i właścicielami wsi Grodzisko, obdarzył ją prawem magdeburskim i nadał prawa miejskie, ustanawiając tygodniowy targ i dwa jarmarki. Lokalizacja na skraju Puszczy Jaktorowskiej oraz na skrzyżowaniu lokalnych ciągów komunikacyjnych z Błoniem, Sochaczewem i Warszawą sprawiły, że Grodzisk stał się lokalnym centrum handlowym i produkcyjnym. Istotną rolę pełniło młynarstwo. Dzięki temu w XVI w. powstał miejscowy cech młynarzy. W 1540 r. pożar zniszczył miasto i kościół. Do odbudowy przystąpiono dopiero w końcu XVI w.

W 1623 r. Grodzisk stał się własnością rodziny Mokronoskich, którzy przywędrowali tu ze wsi Mokronosy w Wielkopolsce. Ród ten pieczętował się herbem Bogoria, który jest dzisiaj herbem miasta. Pierwszym właścicielem dóbr był Aleksander Mokronoski, sekretarz Króla. Dwór Mokronoskich został wybudowany we wsi Jordanowice (dzisiaj części Grodziska Mazowieckiego)

Od 2. połowy XVI w. Grodzisk administracyjnie leżał w województwie rawskim, w ziemi sochaczewskiej, w powiecie mszczonowskim, blisko granicy z powiatem błońskim. Parafia Grodzisk znajdowała się natomiast w archidiecezji gnieźnieńskiej, diecezji poznańskiej, archidiakonacie warszawskim, dekanacie błońskim. 

W czasie najazdu szwedzkiego w 1655 r. miasto zostało zniszczone i wyludnione. Wojna północna 1700-1721 r. przyczyniła się do kolejnych spustoszeń. W 1708 r. miasto uległo ponownemu zniszczeniu i zostało nawiedzone przez epidemię cholery. Nawroty epidemii miały miejsce jeszcze w 1709 i 1711 r. Miasto nękane było również przez klęskę głodu. Jako wotum wdzięczności za ustanie epidemii w 1713 r. wystawiono kaplicę p.w. Świętego Krzyża, która dzisiaj znajduje się w pobliżu kościoła św. Anny. W 1758 r. król August III nadał miastu prawo do organizowania rocznie 3 jarmarków („trzy jarmarki nowe w mieście Grodzisku corocznie"), co ożywiło znacznie jego rozwój. W r. 1776 miasto liczyło już 2164 mieszkańców.

Właścicielem okolicznych dóbr pod koniec XVIII w. był Andrzej Mokronoski, najwybitniejszy przedstawiciel swojego rodu. Andrzej Mokronoski, poprzez małżeństwo z Izabellą z Poniatowskich Braniecką stał się szwagrem króla Stanisława Augusta i jednocześnie czołową postacią życia towarzyskiego czasów stanisławowskich. Był także masonem. W związku z tym w Jordanowicach często bywali jego bracia z loży i sam król. Po śmierci Andrzeja właścicielem majątku został Antoni Mokronoski, brat Andrzeja. 

Trzeci rozbiór Polski w 1795 r. spowodował, że Grodzisk dostał się pod zabór pruski. Od 1798 r. Grodzisk wszedł w skład diecezji warszawskiej, a od 1818 r. archidiecezji warszawskiej. Do 1806 r. był częścią tzw. Prus Południowych. Na mocy dekretu z grudnia 1807 r. Księstwo Warszawskie podzielono na 6 departamentów. Departament warszawski składał się z 12 powiatów, w tym błońskiego z Grodziskiem.  Po upadku Powstania Listopadowego i zlikwidowaniu odrębności Królestwa Polskiego w 1837 r. województwa zamieniono na gubernie.

W latach 40. XIX w. dziedzicem Jordanowic został Ewaryst Mokronoski. Za jego życia 14 czerwca 1845 r. otwarto w Grodzisku pierwszy odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Mokronoski sprzedawał drzewo na podkłady i budowę mostów wycinając stare lasy. Połączenie kolejowe Grodziska z Warszawą przyczyniło się do rozwoju miasta, które stało się celem wycieczek i miejscem rekreacji mieszkańców stolicy. 

Po upadku Powstania Styczniowego kompetencje i podejmowanie decyzji w sprawie ziem znajdujących się pod zaborem rosyjskim trafiły w zakres działania władz centralnych w Sankt Petersburgu. Wszystkie wyższe urzędy obsadzane były Rosjanami, a językiem urzędowym był rosyjski. W 1867 r. Grodzisk stał się siedzibą władz powiatowych. 

Po śmierci Ewarysta majątek przeszedł w ręce Antoniego Mokronoskiego, który w 1869 r. (lub według niektórych źródeł w 1865 r.) sprzedał majątek Wolfowi Blansztejnowi, który z kolei odsprzedał go hrabiemu Henrykowi Skarbkowi. Hrabia Henryk Skarbek był synem wybitnego publicysty i historyka, zajmującego się m.in. dziejami Księstwa Warszawskiego, a także znanym filantropem. Przyczynił się do rozwoju miasta i był m.in. prezesem nadzoru kościelnego przy kościele św. Anny. 

W 1870 r. Grodzisk utracił prawa miejskie, stając się osadą wiejską. Siedzibą powiatu stały się Błonie. W tamtych czasach Grodzisk znany był jako miejscowość uzdrowiskowa. Nasunęło to pomysł hrabiemu Skarbkowi, który w 1881 r. podzielił majątek na parcele i sprzedawał je pod budowę tzw. letniaków, czyli domków wypoczynkowych dla zamożnych mieszkańców Warszawy. W 1883 r. dr Michał Bojasiński otworzył w Jordanowicach Zakład Wodolecznictwa. Wachlarz usług oferowanych przez sanatorium był bardzo szeroki. Grodzisk był wówczas postrzegany jako miejsce o dobrych warunkach klimatycznych, czystym powietrzu i dogodnym położeniu dzięki połączeniu kolejowemu z Warszawą. Wokół uzdrowiska powstała elegancka zabudowa willowa - letnie siedziby zamożnych przemysłowców i artystów warszawskich. Na przełomie XIX i XX w. miasto było znanym uzdrowiskiem i ośrodkiem letniskowym. Bywał tu m.in. H. Sienkiewicz. W 1889 r. do pobliskiej wsi Kuklówka sprowadził się malarz Józef Chełmoński. Pozostałością po tamtych czasach są piękne wille i budynek zakładu wodoleczniczego. 

W 1881 r. uruchomiono w Grodzisku pierwszą fabrykę. Od tego momentu miasto zaczęło się stawać także ośrodkiem przemysłowym. Założono przedsiębiorstwa przemysłowe branży spożywczej (fabryka octu, młyny) i lekkiej (fabryki: trykotarzu, przerobu lnu), chemicznej i farmaceutycznej. 

Po śmierci hrabiego Henryka Skarbka dobra znacznie uszczuplone przez parcelację od jego córek odkupił w 1911 r. Józef Jamiołkowski. 

8 września 1915 r. władze niemieckie przywróciły Grodziskowi prawa miejskie. Miasto zostało utworzone z osady Grodzisk oraz wsi: Jordanowice, Wólka Grodziska i Nowy Grodzisk. 

W 1920 r. Józef Jamiołkowski sprzedał majątek wraz z dworem Piotrowi Smoleńskiemu. W 1921 r. miasto liczyło 11.254, a w 1939 r. - 18.823 mieszkańców. 

W 1927 r. Grodzisk zyskał dodatkowe połączenie z Warszawą drugą linią kolejową (Elektryczna Kolej Dojazdowa - obecnie WKD). Do największych grodziskich przedsiębiorstw należały wówczas Zakłady „Słoń", produkujące materiały ścierne oraz Zakłady Chemiczne „Grodzisk" - obecna Polfa (Gedeon Richter). 

W 1928 r. miasto Grodzisk otrzymało obecną nazwę Grodzisk Mazowiecki. 

W trakcie II wojny światowej Grodzisk znalazł się pod okupacją niemiecką. Podczas okupacji wywieziono i wymordowano mieszkającą w Grodzisku ludność żydowską. Od 6 sierpnia do października 1944 r. istniał obóz przejściowy dla ludności cywilnej ewakuowanej z Warszawy. W obozie przebywało łącznie około 4 tys. osób. W 1945 r. w czasie rosyjskiego nalotu na miasto zginęło około 300 cywilów.

Na mocy reformy administracyjnej z 1 stycznia 1999 r. Grodzisk Mazowiecki stał się miastem powiatowym.

Położenie geograficzne i administracyjne:

• do XVIII w. Królestwo Polskie, Ziemia Rawska, województwo rawskie 
• 1795-1807 Prusy 
• 1807-1815 Księstwo Warszawskie 
• 1815-1918 Rosja (Królestwo Polskie), powiat błoński 
• 1918-1939 Polska, województwo warszawskie, powiat błoński z siedzibą w Grodzisku 
• 1939-1945 Niemcy (III Rzesza), Generalne Gubernatorstwo, dystrykt warszawski, powiat błoński z siedzibą w Grodzisku 
• 1945-1998 województwo warszawskie 
• od 1999 województwo mazowieckie, powiat grodziski 

 Źródła:

• Cabanowski M. 1998, Domy i ludzie, Grodzisk Mazowiecki
• Cabanowski M. 1999, Domy i ludzie cz.2, Grodzisk Mazowiecki
• Cabanowski M. 2000, Gawędy o Grodzisku, Grodzisk Mazowiecki
• Cabanowski M. 2001, Grodziszczanie, Podkowa Leśna
• Cabanowski M. 1996, Mój Grodzisk, Grodzisk Mazowiecki, 1996
• Cabanowski M. 1996, Opowieści o Kościołach dawnego dekanatu Grodziskiego, Grodzisk Mazowiecki
• Dzieje Grodziska Mazowieckiego pod red. Józefa Kazimierskiego, Warszawa, 1989
• Grodzisk Mazowiecki i Ziemia Grodziska na drogach rozwoju XIX-XX w. pod red. Arkadiusza Kołodziejczyka i Andrzeja Stawarza, Grodzisk Mazowiecki, 2001
• Gminna ewidencja zabytków Miasta i Gminy Grodzisk Mazowiecki - przygotowany przez WGS84 Polska Sp. z o.o. zgodnie z umową z 31.03.2008 r. 
• Herz L. 1976, Grodzisk Mazowiecki i okolice", Warszawa
• Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich, MUZA S.A., Warszawa s. 215-216
• Kwiczak M. 2003, Grodzisk Mazowiecki: historia, kultura, turystyka, Bydgoszcz
• Miasta polskie w tysiącleciu, t. 2, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków  1967, s. 469-470; 
• Sześćdziesiąt cztery miasta województwa warszawskiego. Notatki Płockie 12/2-44, 2-57, 1967 r.
• Szymaska-Ran B. 2006, Powiat grodziski: od rzemiosła do przemysłu, Bydgoszcz